Heel herkenbaar wat Hein van Grouw in de inleiding schrijft: ziet een vogelaar een vogel met een kleurafwijking, dan duidt hij de vogel aan als een albino of leucistisch, zelfs al is de vogel niet wit of ‘gedeeltelijk albino’ (wat echt onmogelijk is). In hun boek Zwarte merels witte merels duiken Hein van Grouw en Harvey van Diek in de fascinerende wereld van vogels met een zichtbare, erfelijke afwijking. En dat gaat verder dan albinisme en melanisme. Een uniek boek dat veel vogelliefhebbers tot de verbeelding zal spreken.
Op fuut, boerenzwaluw en meerkoet zullen geen tientallen of honderden vogelaars afkomen. Daar zijn ze te algemeen en dus te gewoon voor. Tenzij. Tenzij de fuut, boerenzwaluw of meerkoet een afwijking in het verenkleed vertoont, liefst geheel zonder pigment, dus spierwit of op zijn minst tegen het wit aan. Maar niet alle afwijkingen resulteren in een albino. Er komen ook gedeeltelijke kleurafwijkingen voor, en misschien zijn die nog talrijker dan de klassieke albino. Geen wonder, want ik lees dat vogels met een kleurafwijkingen haast even grote overlevingskansen hebben als ‘normale’ vogels uitgezonderd de albino. De lagere overlevingskansen van een albino worden echter niet veroorzaakt door de witte kleur zoals velen denken, maar door het slechte gezichtsvermogen dat albino’s nu eenmaal eigen is. Bijzonder jammer overigens, want de albino boerenzwaluw vind ik toch wel héél intrigerend. Maar ja, een jonge boerenzwaluw overleeft de nestperiode doordat hij wordt gevoerd door de ouders. Zodra hij zelf op jacht moet, legt hij het loodje omdat hij zijn prooidieren simpelweg niet ziet…
Waar in vroeger tijden kleurafwijkingen werden benoemd als een aparte of nieuwe soort, daar gebeurt dat tegenwoordig niet meer. Kleurafwijkingen zijn immers het gevolg van mutaties van een gen. Het zijn erfelijke kleurafwijkingen en om dit alles goed te kunnen begrijpen heb je enige kennis van de erfelijkheidsleer nodig. De ‘Wetten van Mendel’ zijn een goed hulpmiddel om de overerving van eigenschappen te begrijpen. Ik moet die kennis nog even goed op me laten inwerken, want zo eenvoudig is dat toch niet, die erfelijkheidsleer. Maar wel heel boeiend!
Albinisme, leucisme, gedeeltelijke kleurafwijkingen en dan is er ook nog het verschijnsel ‘melanisme’: een toename van zwart pigment. De geheel zwarte kat en de zwarte panter zijn klassieke voorbeelden van dieren met melanisme. Het is heel vervreemdend om de foto’s van een kuifduiker in zomerkleed met melanisme te zien. Ook de melanistische koolmees en witte kwikstaart wekken mijn verbazing. Zou ik ze in het wild tegenkomen, dan zou ik ze waarschijnlijk niet herkennen, tenzij ze geluid maken natuurlijk… Er zijn echter nog tal van andere kleurmutaties mogelijk. ‘Verdunningsmutaties’ noemen de auteurs die. Kleuren die verdund worden en leiden tot weer geheel andere verkleuringen. Dan zie je opeens een gebleekte groene specht of een veel te grijze kauw.
Nieuw voor mij, en ook zeer verbazingwekkend voor de leek die ik ben op dit gebied, is dat het uiterlijk van vrouwelijke vogels langzaam maar zeker kan veranderen in een mannelijk uiterlijk. Het vrouwelijk hormoon oestrogeen zorgt namelijk voor de vorming van het typisch vrouwelijke verenkleed. Maar komt er door omstandigheden (ziekte, verwonding, ouderdom) een einde aan de productie van dit hormoon, dan zal met elke rui het verenkleed gaan tenderen naar dat van de man. Het gaat bij kippen, pauwen en korhoenders zelfs zover dat vrouwelijke dieren ‘hanig gedrag’ kunnen gaan vertonen, compleet met mannelijke geluiden.
Afwijkingen in het genetisch materiaal hebben bijzondere gevolgen, en Zwarte merels witte merels beschrijft de zichtbare gevolgen van deze afwijkingen. Er zullen vast ook onzichtbare gevolgen te beschrijven zijn, vermoed ik. De directe aanleiding voor het schrijven van dit boek was de enorme fotocollectie van kleurafwijkingen die Harvey van Diek in de loop der jaren wist aan te leggen. Harvey was een tiener toen hij een gele kikker zag en daarmee werd zijn fascinatie voor kleurafwijkingen geboren. Van over de hele wereld kreeg en krijgt hij foto’s toegezonden. Maar het was Hein van Grouw die hem ook alles wist te vertellen over de oorzaken van de afwijkingen en de verschillende soorten afwijkingen. Van Grouw heeft een groot deel van zijn leven gewijd aan het bestuderen van meer dan 5.000 afwijkend gekleurde museumexemplaren en kan bovendien bogen op een levenslange ervaring met het fokken van diverse vogelsoorten in verschillende mutaties. Dat het lastige materie blijft, geeft Van Diek in zijn voorwoord aan, en daar ben ik blij mee. Want ik moet eerlijk bekennen dat ik de erfelijkheidsleer en al die verschillende vogelgedaanten ook knap lastig vind.
Maar ondertussen is dit ook de natuur! En nog fascinerende natuur ook! Want een leucistisch waterhoentje zie je niet elke dag. En ook een albino kauw behoort tot de zeldzaamheden, evenals al die andere bijzondere kleurafwijkingen. Een ‘gewone’ kokmeeuw is zo gewoon niet meer als de pigmentkorrels die zijn vleugels grijs zouden moeten kleuren afwezig zijn. Dan zie je een kokmeeuw met een bruine kop en een geheel wit bovenlijf. Ook de foto van de twee scholeksters waarvan er eentje met witte kop en witte veren op de rug, vind ik onvergetelijk. Ik begrijp volkomen dat je helemaal in de ban kunt komen van zulke bijzondere waarnemingen.
Zwarte merels witte merels, een boek over albinisme en andere kleurafwijkingen bij vogels. Voor zover ik kan beoordelen het enige Nederlandstalige boek over dit thema. Toegankelijk geschreven (hoewel de uitleg over erfelijkheidsleer wel aandachtig lezen en nadenken vereist), boordevol bijzondere foto’s waarvan sommige op mijn netvlies gebrand staan, en unieke thematiek. Voortaan ga ik niet alleen meer op zoek naar zeldzame soorten, maar ook naar bijzondere kleurafwijkingen! Een uniek boek dat veel vogelliefhebbers tot de verbeelding zal spreken.
Zwarte merels witte merels / Hein Van Grouw en Harvey van Diek / Noordboek Natuur / als hardcover