recensie wormen en engelen maarten van der graaff

Recensie: Wormen en engelen, Maarten van der Graaff

Een ideeënroman, zo suggereert een quote op de achterkant van de veelgeprezen roman Wormen en engelen van Maarten van der Graaff, die bekendheid verwierf met zijn poëziebundel Dood werk. Had ik deze roman als bij verrassing niet in handen gekregen, dan had ik hem niet gelezen. En dat zou een gemis zijn geweest, want de zoektocht naar de betekenis van het christelijk geloof voerde me over het eiland Goeree-Overflakkee. En dat leverde naast bevreemding toch ook veel herkenning op.

Meevallen vind ik het nog niet om de roman van Maarten van der Graaff te typeren. Ja, hij gaat op zoek naar de betekenis van religie, zoals de flaptekst meldt. Beter nog: hij gaat op zoek naar de betekenis van het christelijk geloof dat zich openbaart in een aantal verschijningsvormen. Bram Korteweg, geboren op Goeree-Overflakkee, verhuist als student naar Utrecht waar de secularisatie vat kreeg op zijn hart. Helemaal los van het christelijk geloof komt de student echter niet. Hij sluit zich aan bij Uterque, een kleine studentenvereniging, of beter nog: een theologisch werkgezelschap. Vriendin Leno schampert erover, en dat is niet gek. Het is me nogal een divers gezelschap dat als werkgezelschap te samen komt. Een protestant, Paul, die zich later als predikant naar Goeree-Overflakkee laat transfereren. Wilfried, een zestig jarige volgeling van Franciscus van Assisi, is de wandelende boekenkast en de wijsheid zelve en dan zijn er naast een paar naamloze leden nog figuren als Felix en Theo. Zwoel, zo kun je de interactie tussen de leden van dit fameuze gezelschap bij tijd en wijle noemen. 

En dan is er nog de vader van Bram die in een vorig leven niets ophad met het christelijk geloof, maar die, nadat hij als door een wonder een auto-ongeluk overleefde, zich aansloot bij Evangelische Gemeente De Weg en Bram vraagt bij zijn doop aanwezig te zijn. Een doop die in het frisse water van de Haringvliet plaats vindt, het ‘watergraf’, zoals men het in die kringen noemt. By the way: wat een foeilelijk woord dat ik vorige week voor het eerst hoorde en dat wat mij betreft op nummer één van de lijst met lelijkste woorden mag staan. Waarom weet ik niet precies, ik vind het denk ik vooral heel onsmakelijk klinken. Ik hou het liever bij de wat lieflijker kinderdoop. Zo, heb ik ook een duit in de theologische collectezak bij deze roman gedaan. 

Ondertussen verkent Bram Korteweg zijn eigen wereld. Niet in een lineair verhaal, maar zigzaggend door zijn eigen leven. Nu neemt hij zich voor zijn vriend Paul te interviewen over zijn geloofsleven, dan neemt hij ruim de tijd voor wat hasj en lome seks. En dit alles afgewisseld met e-mails, uitweidingen, monoloques interieurs en nog meer van dat soort verwarrende stijlelementen die het verhaal ogenschijnlijk van hot naar her doen springen. Een verbindend element is zijn voorliefde voor ASMR-video’s. Een genre dat ik na het lezen van Wormen en engelen heb ontdekt en dat ik nog wonderlijk vindt dan het wonderlijke religieuze leven op Goeree-Overflakkee. Fluisterende stemmen van lieve meisjes die met hun nagels op glazen potjes tikken, de microfoon afstoffen met een kam en die Bram de heerlijkste rillingen op zijn lijf opleveren. Mooi hoe hij juist die beleving verbindt aan het religieuze leven. 

‘Door mij en miljoenen anderen trokken op dat moment schokgolven, uitdijende paniek en pluizige roes, trillingen niet groter dan een spiersamentrekking in je gezicht. Mijn nek brandde, mijn handen werden licht.’

Eer dat je zo ver in Wormen en engelen bent, is Wilfried dood en begraven en zingen de leden van het theologisch werkgezelschap zichzelf moed in met het lied Ontsteek in onze duisternis een vuur. Tal van kunstenaars, filosofen en vooral literaire hoogstandjes zijn dan al voorbij gekomen. 

Hoogtepunten van Wormen en engelen voor mij zijn de bezoekjes die Bram brengt aan zijn geboorte-eiland. De locaties die Van der Graaff beschrijft zijn herkenbaar (hoewel soms enigszins vervormd), personages worden met compassie verwekt en beschreven en dan natuurlijk dat merkwaardige taaltje dat enerzijds veel weg heeft van het Zeeuws dat ik van mijn eigen geboorte-eiland ken, maar het toch echt niet is. 

Geen lineaire roman. Van der Graaff husselde alles door elkaar waardoor een ietwat bevreemdend verhaal ontstond. Fragmentarisch, springerig, ogenschijnlijk van de hak op de tak, maar toch ferm voorwaarts. Zo voelde het voor mij als lezer: ferm voorwaarts. Met de hoofdpersoon verlangend naar verbinding. Met God (verscholen maar niemand weet waar), medemens (de geliefde trekt haar liefde in), geboortegrond (zou hij er nog aarden?) en vermoedelijk ook met zichzelf (een leven lang zoeken en ach hij is nog zo jong). Ik moet bekennen dat ik het intellect ontbeer om het plot in Wormen en engelen te ontdekken, maar gelukkig had ik wel net genoeg intellect om me te laten voortstuwen in de richting van de gezongen verzen over het vuur in onze duisternis. Zangregels vol verlangen. En wat mij betreft is dat het thema van Wormen en engelen: het verlangen naar vuur in de duisternis van ons leven, het verlangen naar de God van Goeree-Overflakkee. Een God die zich hult in de sobere gewaden van bevindelijk-gereformeerden, de sneeuwwitte doopjurk van de discipelen van De Weg op weg naar hun watergraf en een God die zijn voeten steekt in Franciscaner sandalen. En Bram en de zijnen van Uterque? Die zingen nog. Ze herhalen de woorden, steeds weer die melodie.

‘We zingen de woorden, tussen de bomen door richting het graf van Wilfried en ook het lied laat ons achter.’

Wormen en engelen is een intelligente roman over een student die op zoek gaat naar zijn christelijke roots. Klinkt braaf, maar dat is deze roman zeker niet. Rijk aan ideeën die Van der Graaff op een fijne manier vervlecht met moderne kunst, filosofie en literatuur. Een roman die ik met geen andere roman weet te vergelijken. Een roman voor wie op zoek is naar een enigszins bevreemdende leeservaring. Bijzonder vormgegeven ook nog eens.

Wormen en engelen / Maarten van der Graaff / Atlas Contact / als paperback en als e-book

Nog meer over de betekenis van religie:

Ontroerende roman over keuzes in het verleden die het leven kunnen bepalen.

Een psychologische roman over de donkere kanten die iedereen heeft.

Een meesterlijke historische roman die ook nog eens verfilmd is!

Een historische roman over het Japan in de zeventiende eeuw.

Dit boek van Shusaku Endo heb ik niet gelezen. Een grootste studie over het leven van Jezus.

Miljoenen artikelen