Communicatie is van levensbelang

Zoals voor heel veel dieren geldt, is communicatie voor vogels van levensbelang. Met hun verbale en non-verbale communicatie ‘zeggen’ ze iets over een bedreiging, over hun gezondheid, status, motivatie of hun identiteit. Nee, communiceren doen vogels niet alleen in de periode waarin ze zich voortplanten. Communiceren doen vogels het hele jaar rond, en vrijwel overal.

Neem nu de koperwieken waarover Camilla Dreef in haar voorwoord schrijft. Die trekken ‘s nachts over, voor het blote menselijke oog onzichtbaar. Maar ze hoort ze overtrekken. Met hun ijle, hoge signalen houden de koperwieken contact met elkaar. Misschien meer tot de verbeelding sprekend zijn de kraanvogels. Als die met elkaar communiceren terwijl ze naar het zuiden (of terug naar het noorden) trekken, dan kijkt iedereen op naar de hemel vanwaar welluidende en trompetterende geluiden ons bereiken.

De signaaldetectietheorie

Het probleem van dieren is dat hun geluid vaak wordt overstemd. Dat herkennen wij. Dat komt ook voor bij mensen. Probeer in een rumoerig café maar eens met je metgezel te communiceren. Je zult misschien moeten schreeuwen om je verstaanbaar te maken. De signaaldetectietheorie zegt dat in die omstandigheden de communicatie aan een paar voorwaarden moet voldoen: de signaalgever (degene die spreekt) moet zijn signaal overdrijven door bijvoorbeeld te schreeuwen. De signaalontvanger moet zich flink inspannen om het gesproken woord goed te verstaan. In zulke omstandigheden zal de spreker waarschijnlijk minder zeggen zolang zijn boodschap niet bijster interessant is. Waarom immers zoveel energie in stoppen in het spreken als de boodschap het niet waard is? De ontvanger zal bovendien zijn aandacht verliezen en zijn inspanningen verlagen als de spreker niets interessants te melden heeft. De omgevingsruis zal er onvermijdelijk toe leiden dat er communicatiefouten gaan ontstaan. Zie hier het probleem waarvoor vogels zich ook geplaatst weten. De signaaldetectietheorie zegt nu dat natuurlijke selectie een voorkeur heeft voor signaalgevers die signalen uitzenden die gemakkelijk door de signaalontvangers kunnen worden waargenomen en informatie bevatten die voordelig is voor de signaalontvangers. Over deze signalen lees je uitvoerig in Vogeltaal.

Verschillende vormen van vogeltaal

Communicatie bij vogels draait om visuele en akoestische expressiedrang én, heel verrassend vind ik, soms ook om geur. Visuele expressiedrang kennen we bijvoorbeeld van de paradijsvogels die ingewikkelde dansjes uitvoeren met de nodige pluimstrijkerij. Dichterbij huis proberen mannetjes van sommige soorten eenden indruk te maken door zich voor de vrouwtjes te buigen. Kijk maar eens naar baltsende middelste zaagbekken. Die buigen talloze malen voor een vrouwtje om maar te laten zien dat zij de sterkste, gezondste en dus de beste partner is om mee te paren. Hetzelfde gedrag vertonen brilduikers en wintertalingen. Visuele expressiedrang uit zich echter ook door de kleur van de veren. Neem de koolmees in je tuin. Hoe breder de zwarte strop bij het mannetje, hoe dominanter hij is. Mocht je echter menen dat het altijd maar weer de mannetjes zijn die indruk moeten maken, die heeft het mis. Bij grauwe franjepoten zijn het de vrouwtjes die feller gekleurd zijn dan de mannetjes. Bij deze soort strijden de vrouwtjes om de gunst van de mannetjes. Omgekeerd seksuele dimorfisme wordt dit genoemd.

Maar communicatie via akoestische expressiedrang is wel het meest bekend. Het voorjaar staat voor de deur en de komende maanden gaat menig vogelaar op stap om zingende nachtegalen, blauwborsten en spotvogels te gaan zien en horen. Sommige vogels maken echter op andere manier geluid. Spechten roffelen tegen een holle stam die als klankkast dient. Hoe harder de roffel, hoe meer indruk het mannetje maakt. Watersnippen produceren met hun staartveren een geluid dat lijkt op een blatend schaap. En ooievaars klepperen met hun snavels.

Dan is er nog de geur. Nooit gedacht dat vogels ook geursignalen uitzenden. Maar de kuifalken op het zuidelijk halfrond produceren een mandarijnengeur die je al van ver kunt opmerken. En het is bewezen dat Noordelijke stormvogeltjes zich meer aangetrokken voelen door de geur van niet-verwante vogels. De kuifalken ondertussen snuffelen in elkaars nek om informatie te verkrijgen over immuun-competentie. Hoe beter de conditie, hoe interessant de vogel is als partner.

Natuurlijk spreekt de communicatie tussen man en vrouw in de vogelwereld het meest tot de verbeelding. Het beeld van baltsende futen die elkaar het hof proberen te maken met dansjes en takjes in de snavel maakt een onvergetelijke indruk. Veel mannelijke vogels vertonen tijdens de paarperiode indrukwekkend pronkgedrag. Dit is bij uitstek dé manier voor vogels voor het overbrengen van informatie die belangrijk is voor het maximaliseren van voortplantingssucces. Ook de zang fungeert als zo’n kwaliteitssignaal. Deze signalen zetten vogels ook in om een territorium te verdedigen en om dominantie uit te stralen. Hét voorbeeld is natuurlijk de kemphaan die heuse toernooien houdt.

Andere facetten van vogeltaal

In het boek Vogeltaal wordt ingegaan op veel meer facetten die verband houden met het communicatiegedrag van vogels. Communicatie tussen ouders en hun jongen bijvoorbeeld. Communicatie die is bedoeld om waarschuwingssignalen af te geven bij dreigend gevaar. Het meest klassieke voorbeeld hiervan is wel de ekster die al vroeg alarmeert zodra een havik of sperwer wordt gesignaleerd. Van die alarmroep profiteren ook de zangvogels in zijn omgeving. Ze vluchten in een dichte struik, liefst eentje met doorns om te ontkomen aan de roofvogel. Maar vogels leven vaak ook in groepen en in die groepen vindt altijd interactie plaats. Kijk naar een groep rotganzen en je ziet dat er voortdurend conflicten plaats vinden. De rotganzen roepen naar elkaar, ze maken zich groot en gedragen zich agressief naar elkaar. En waarom, vraag ik me af als ik dit zie gebeuren. Meestal wordt dat niet duidelijk, maar de basale reden is vrijwel altijd: laten zien hoe competent en dominant je bent.

Anticiperen op ruis

Ik eindig met een thema waarmee ik deze recensie ook begon: met het thema ruis. Hoe anticiperen vogels op omgevingsruis? Bosvogels reageren in een schaduwrijk bos door het ontwikkelen van een meer licht weerkaatsend verenkleed waardoor ze in donkere omstandigheden toch nog zichtbaar blijven. Echter: onderzoekers toonden aan dat vogels in meer open gebieden vaak nog feller gekleurd waren of meer glimmend. De theorie? Ook deze vogels moeten meer opvallen, vaak over grote afstanden en met een feller en meer glimmend verenkleed blijf je beter zichtbaar op lange afstanden.

Zo anticiperen zangvogels ook op omstandigheden om veel akoestische ruis. Er zijn vogels die steeds harder gaan roepen of zingen om de ruis te overstemmen. Bladeren en boomstammen kunnen geluiden laten weergalmen in willekeurige richtingen én ze kunnen de geluidsfrequenties verstoren. Het is aangetoond dat de zang van bosvogels minder storingsgevoelige trillers bevatten dan soortgenoten in open terreinen. En sommige vogels verschuiven de tijd om te zingen naar een tijdsinterval met minder ruis.

Conclusie

Zomaar een greep uit de rijke inhoud van het boek Vogeltaal. Hoe vogels met elkaar communiceren. Het is geen gemakkelijk boek. Wetenschap staat voorop, niet voor niets is het een uitgave van NewScientist, een wetenschappelijk tijdschrift. Afhankelijk van welke teksten je gewend bent om te lezen, moet je je soms behoorlijk inspannen om de informatie te volgen. Gelukkig worden moeilijker passages afgewisseld met iets eenvoudiger teksten. En is het boek rijk geïllustreerd met talloze fraaie kleurenfoto’s met meestal toegankelijke bijschriften.

Vogeltaal. Hoe vogels met elkaar communiceren / Barbara Ballentine en Jeremy Hyman / NewScientist / als paperback