Waar de meeste wetenschappers lange tijd meenden dat de hersenfuncties van vogels niet bijzonder waren, gaan ze er nu van uit de vogels geavanceerde hersenen hebben. Zo geavanceerd dat sommige soorten vaardigheden bezitten die eerder voorbehouden waren aan de mens. Nathan Emery is een van de vooraanstaande onderzoekers op dit gebied en hij schreef een fraai vormgegeven én heel interessant boek over: Vogelbrein. Voor iedereen die geïnteresseerd is in vogels en wil weten hoe slim vogels zijn.
Het hebben van veren was dus geen pré als het ging om hersenfuncties. Men sprak vroeger wel van een birdbrain, een term die synoniem stond voor domheid. De cognitieve vaardigheden van vogels hadden dus een vreselijke reputatie. Vliegende machines die geheel aangedreven werden door hun instinct. Zoiets. Maar in zijn boeiende boek Vogelbrein weerlegt onderzoeker Nathan Emery dit beeld. Zelfs duiven, toch niet het toonbeeld van ‘vliegende Einsteins’, blijken hun vaardigheden uitstekend te hebben aangepast aan de omstandigheden waaronder ze leven. Desondanks noemt ook Emery duiven niet slim. Hij richt zich liever op kraaien en papegaaien. Deze soorten geven wel blijk van een hoog intelligentiepeil. Er zullen ongetwijfeld veel meer intelligente vogels zijn, maar probleem is dat nog maar een paar van de 10.000 soorten vogels zijn onderzocht. Hier ligt nog onderzoeksterrein braak.
Dat het onderzoek naar de cognitieve vaardigheden van vogels een grote vlucht heeft genomen, blijkt ook wel uit het feit dat de wereldvermaarde Frans de Waal een voorwoord schreef in Vogelbrein. Frans de Waal, bekend van boeken als Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?, schrijft: ‘We weten nu dat de structuur van vogelhersenen in het verleden verkeerd werd beoordeeld. De voorhersenen zijn ontstaan uit het pallium, dat ook de neocortex van zoogdieren produceerde. Hierdoor zijn de vogelhersenen structureel veel meer vergelijkbaar met die van zoogdieren dan eerder gedacht.’
Duik dus maar eens in de wereld van het vogelbrein. Het was voor mij wel even wennen aan alle termen. Elk stukje hersengebied heeft zijn eigen naam en die namen worden veelvuldig gebruikt. Hoewel het boek populair genoeg geschreven is, vergt het wel iets van de lezer. Hersenen zijn nu ook niet de meest gemakkelijke rubriek om te bespreken, laat staan onderzoek naar vogelhersenen. Over die hersenen gesproken: die heb je niet alleen om te denken, en ook vogels niet. Sterker nog, Nathan Emery geeft aan dat de meeste dieren waarschijnlijk niet denken. Ze gebruiken hun hersenen voor de ‘gewone’ zaken als het in gang houden van het lichaam, het verplaatsen en reageren op stimuli in hun omgeving. Daar heb ik bijvoorbeeld nog nooit bij stilgestaan: dat vogels vaak beslissingen nemen op een veel hogere snelheid dan zoogdieren. Ik herken dat natuurlijk wel. Een vogel kan in een flits opvliegen en zich uit de voeten maken. Dat kan een ree of vos ook, maar dat gaat toch net een fractie langzamer. Het lijkt er dus sterk op dat vogels informatie veel sneller kunnen verwerken dan de meeste andere dieren.
Natuurlijk staat Nathan Emery in Vogelbrein uitgebreid stil bij tal van andere interessante uitkomsten van onderzoek naar de cognitieve vaardigheden van vogels. Als eerste moet worden genoemd het vinden van de weg over grote afstanden. Neem alleen al ‘mijn’ paarse strandloper die elk jaar de reis van Spitsbergen naar de pier van Hoek van Holland maakt. Hoe lukt het hem om elke winter precies die ene rots te vinden in de Europoort? Een ander boeiend terrein van het hersenonderzoek bij vogels is de ontwikkeling van de zang. Het blijkt dat vogels in het voorjaar nieuwe hersencellen aanmaken die de zang stimuleren. Naarmate het jaar vordert, verdwijnen deze hersencellen weer en neemt de drang om te zingen weer af.
Andere boeiende thema’s in Vogelbrein zijn samenwerking tussen vogels, het repareren van verbroken relaties (raven zijn er meesters in), het lerend vermogen, het gebruik van gereedschappen om bij voedsel te kunnen komen. Echt waar, er zijn vogels die takjes gebruiken om larven te pakken te krijgen. Deze vaardigheden impliceren dat vogels vooruit kunnen denken. Ook heel interessant vind ik het verhaal van de roek die uit zichzelf een metalen draad leert buigen om een emmertje met voedsel uit een kunststof buis te vissen. Of wat denk je van de roek die een buis halfvol water met een smakelijke drijvende worm volstort met stenen zodat het waterpeil stijgt en de worm uiteindelijk gepakt kan worden? Dat is toch buitengewoon interessant? Ik denk dat er genoeg mensen zullen zijn die dit niet kunnen beredeneren.
Het klinkt voor sommige mensen misschien wat vreemd in de oren, maar uit onderzoek blijkt dat sommige kraaien minstens zo competent zijn dan kinderen jonger dan acht jaar in taken waarvoor gereedschapsinnovatie en causaal redeneren nodig is. Een wonderlijk statement in Vogelbrein.
Hebben dieren een zelfbeeld? Kunnen vogels denken over soortgenoten? Bijvoorbeeld om de wensen van een soortgenoot in te schatten? Kunnen ze weten wat andere vogels weten en zo ja, hoe? Hoe heeft de evolutie van intelligentie kunnen plaats vinden bij dieren en meer specifiek bij vogels?
Vogelbrein vind ik een van de meest vernieuwende boeken over vogels. Dit keer geen boek om vogelsoorten te leren herkennen, maar om meer te weten te komen over de cognitieve vaardigheden van vogels en hoe die zijn ontwikkeld. Wil je vogels echt leren begrijpen, dan Vogelbrein lezen. Het is echt geen droge theorie. Nathan Emery schrijft populair (waarbij hij het gebruik van vaktermen niet kan vermijden) en alle bladzijden zijn voorzien van foto’s die het boek verluchtigen en kracht bij zetten. Het is mij ondertussen wel duidelijk dat het op aarde niet alleen de mens is die rijkelijk bedeeld is met intelligentie. Vogels en andere dieren bezitten ook intelligentie en vaak nog zeer ontwikkeld ook. Lezen dus, dit Vogelbrein!
Vogelbrein / Nathan Emery / Kosmos Uitgevers / paperback
De beste vogelgidsen voor kinderen van dit moment:
#1. Vogelgids voor kids
De Vogelgids voor kids van Marc Duquet is een even leuke als serieuze gids voor kinderen en beginners op het gebied van vogels spotten. Met deze vogelgids leren kinderen op een leuke manier welke vogelsoorten zij allemaal tegen kunt komen en waaraan zij de vogels herkennen. De gids bespreekt 116 vogelsoorten, ruim voldoende om de meest voorkomende vogels te herkennen. Op en top voor kinderen uitgegeven in samenwerking met Vogelbescherming Nederland en Natuurpunt.
#2. Zakgids vogels van Nederland
De omschrijvingen in deze gids zijn kort en bondig. De auteurs vermijden vaktermen en daarmee is deze gids geschikt voor kinderen vanaf een jaar of 13. Per soort worden meerdere afbeeldingen getoond waarbij de auteurs ook nog wijzen op allerlei details. Kortom, ook een goede vogelgids voor kinderen. Deze gids is bovendien aantrekkelijk geprijsd.
#3. Vogelkijkgids
De Vogelkijkgids is een fraai uitgevoerde en uitstekende basisgids voor wie wil leren vogels kijken. En gezien de toegankelijke teksten denk ik geschikt voor jong en oud. En jong is in dit geval vanaf veertien jaar.
#4. Minigids vogels van Nederland en België
Dit is geen echte vogelgids, maar een handige uitvouwkaart. In één oogopslag zie je de 200 meest voorkomende vogels in Nederland en België. Met onder elke afbeelding de naam van de vogel. Deze minigids kan elk kind in zijn jaszak meenemen. Een omschrijving bevat de minigids niet, maar dat kan voor kinderen die niet graag lezen juist een voordeel zijn. Geschikt voor kinderen vanaf 10 jaar. En: niet duur!
#5. Vogels, verrassend dichtbij
Wat een ontzettend leuke en goede vogelgids is dit! Toen deze gids uit de verpakking kwam ‘rollen’ was ik meteen verkocht. Hoewel niet speciaal geschreven voor kinderen is deze kleurige en fleurige vogelgids een heerlijke kennismaking met vogels kijken. Niet alleen de meest voorkomende vogels worden besproken, je krijgt ook een zee aan praktische tips over bijvoorbeeld de keuze van een verrekijker en de beste vogelgebieden in binnen- en buitenland. Ook kun je achterin de gids notities maken en je waarnemingen noteren. Mijn kinderen doken er ook als spreeuwen bovenop en dat zegt genoeg. Voor kinderen vanaf een jaar of 14 en dan vooral voor meisjes, schat ik zo in.
#6. Vogels in en rond de tuin
Kinderen beginnen meestal in en rond de tuin met vogels kijken. Deze gids geeft informatie over de meest voorkomende vogels in de tuin of in het park. De opzet is zo eenvoudig mogelijk gehouden. Eén pagina met informatie en de tegenoverliggende pagina met een grote, duidelijke foto van de vogel. Die opzet zullen kinderen vanaf 12 jaar waarderen.
#7. Tuinvogels op ware grootte
Niet speciaal voor kinderen geschreven, maar de meeste kinderen zullen hun eerste vogels in de tuin zien. En daarom dit gidsje: om de vogels in de tuin te leren herkennen.