Altijd iets met vogels gehad

Tien vogels en evenveel hoofdstukken. Omdat wij mensen altijd met vogels hebben samengeleefd. Nee, wij hebben vogels lang niet altijd vriendelijk bejegend. We gebruik(t)en ze als jachtobject, voedsel en als brandstof. We hebben ze bovendien vergiftigd, vervolgd, gedemoniseerd en vastgeplakt. En toch. Vogels figureren ook in mythen, legenden en religieuze geschriften. Ze hebben een plaats gekregen in muziek, poëzie en beeldende kunst. Kortom, wij mensen hebben altijd iets met vogels gehad. Vogels hebben soms zelfs de loop van onze geschiedenis veranderd. Ik hoop dat de mensheid nog lang kan genieten van vogels, want het is ook andersom: wij hebben de geschiedenis van vogels ook danig beïnvloed, en zelden ten goede.

De raaf

Tien vogels dus. Te beginnen met de raaf waarmee wij al een heel lange relatie hebben. Geen wonder, want raven zijn ontzettend slim. Ze kunnen hun gedrag aanpassen aan de omstandigheden. Ze kunnen zelfs problemen oplossen, leren van hun ervaringen en tactieken aanpassen als de oude tactiek niet meer werkt. Al in het Oude Testament komen we deze slimme vogel tegen in verhaal van Noach die in zijn zoektocht naar land een raaf en een duif loslaat uit de ark. De duif keert terug, de raaf verdwijnt. Onafhankelijk van geest, zo bestempeld Stephen Moss hem daarom. Werd de raaf in de vroegste geschiedenis gewaardeerd door de mens, later werd onze relatie met deze indrukwekkende vogel een stuk complexer. Hij werd een vijand, een rivaal. In Groot-Brittannië werd hij uitgeroeid. Maar gelukkig, inmiddels is het tij weer gekeerd: de raaf wordt beschermd en profiteert ervan. Nu broedt hij weer in bijna heel het Britse koninkrijk.

De duif

De duif, die andere vogel die Noach losliet. Tot twee keer toe zelfs, en tot twee keer toe keert de duif, anders dan de raaf, terug naar de ark. De duif als plichtsgetrouwe en gehoorzame vogel. Stephen Moss dist heel veel sterke doch waargebeurde verhalen op over de duif. Hoe hij dwars door oorlogsgeweld in Eerste en Tweede Wereldoorlog geheime boodschappen overbracht. Ze werden in de Tweede Wereldoorlog als spion gebruikt doordat de Engelsen op gewiekste wijze Engelse postduiven tussen Duitse postduiven wisten te plaatsen. Er zijn zelfs duiven geridderd voor hun heldendaden! Een prachtig verhaal! Maar ook onze omgang met de duif kent een grote wending. Vanaf de jaren zestig wordt de duif als ‘plaag’ beschouwd, als ‘ongedierte’, ja zelfs als een vliegende rat. En dus wordt hij bestreden, fel zelfs, zeker in stadscentra. Verboden te voeren, op straffe van hoge bekeuringen.

Of neem de kalkoen…

Dan de kalkoen. Honderden miljoenen leven er in Noord-Amerika, maar dan verstopt in boerenschuur of op het erf. Ze komen er één keer per jaar uit, op weg naar het slachthuis, om opgediend te worden met Thanksgiving Day, waarvan Stephen Moss de oorsprong vakkundig ontmythologiseerd. Met hun wilde soortgenoten ging het lang bergafwaarts tot de Amerikanen bedachten dat de kalkoen, toch hun nationale trots, niet verloren mocht gaan. Een beschermingsprogramma liet de populatie gelukkig weer wat groeien.

Het uitsterven van de dodo zorgde voor een schokgolf

Nee, dan de dodo. Die staat symbool voor alle uitgestorven en op het randje van uitsterven staande vogels als het gevolg van menselijk handen. De dodo is niet uitgestorven doordat onze voorouders het laatste exemplaar braadden zoals velen denken, nee, het waren ratten en varkens die hem de das omdeden. Evenals talloze andere vogels op kleine eilanden in de oceanen. Kleine populaties op kleine oppervlakten blijken extreem kwetsbaar te zijn. Nader onderzoek wees overigens uit dat de dodo tot de familie der duiven behoorde. Het uitsterven van de dodo zorgde trouwens ook voor theologische schokgolven. ‘Het idee dat de almachtige Schepper van ‘alle gevleugeld gevogelte'(en het ongevleugelde waarschijnlijk ook) ooit kon toestaan dat er soorten uitstierven, was bijna ketterij.’ De mogelijkheid dat soorten konden uitsterven was in de theologie van de Middeleeuwse Kerk tot een paar honderd jaar erna, volstrekt ondenkbaar. ‘God kon niet toestaan dat er schakels uit de keten konden verdwijnen.’ Toen de laatste dodo stierf, bleek de werkelijkheid anders in elkaar te steken, maar het duurde nog even voordat dat werd ontdekt en erkend.

En de vinken van Charles Darwin zorgde voor een nog grote schokgolf…

Een nog grotere schokgolf zou echter niet lang op zich laten wachten. Charles Darwin introduceerde het concept van evolutie en dat bleek pas een ware revolutie! Ik vind het heel erg mooi om te lezen hoe Stephen Moss de evolutie in het denken van Charles Darwin zelf nagaat. Ergens schreef Darwin immers: ‘Aan boord van de Beagle geloofde ik in de onveranderlijkheid van de soorten, hoewel mij sporadisch vage twijfels door het hoofd schoten.’ Al even mooi vind ik om te lezen hoe Stephen Moss de mythe van de Darwin-vinken ontraadselt. Ook ik meende dat het deze vinken zijn geweest die Darwin zijn Eureka-moment opleverde, maar ik kwam bedrogen uit. Darwin zou volgens een biograaf noch de Galápagos noch de vinken ooit met zoveel woorden genoemd als inspiratiebron voor zijn latere theorieën. Pas begin twintigste eeuw werd voor het eerst het verband gelegd tussen Darwins’ evolutietheorie en de befaamde vinken. Een mythe was geboren.

Het verschrikkelijke lot van de Chinese dwangarbeiders

Moet ik hier het verschrikkelijke lot van de Chinese dwangarbeiders nog noemen? Zij die in Zuid-Amerika tonnen vogelstront moesten winnen ten faveure van de landbouw in West-Europa? Hielden de arbeiders het niet vol, dan werden ze zonder pardon getrakteerd op de kogel. Of neem het verhaal van de Amerikaanse zeearend, een omstreden symbool, want keek hij oorspronkelijk naar links, daar lieten de nazi’s hem in Duitsland naar rechts kijken. En welk symbool koos Donald Trump? Juist, een naar rechts kijkende zeearend!

Over vogelbescherming en vogelvervolging met rampzalige gevolgen

Het lot van de Amerikaanse kleine zilverreiger is verbonden aan de geboorte van de vogelbescherming in Amerika.

Ook in aan de andere kant van de oceaan wist men van wanten. Het communistische China verklaarde de ringmussen de oorlog. Onafgebroken joegen ze de mussen op en met de mussen allerlei andere zangvogels. De reden? Mussen pikten zaden op, graan vooral, en dus werden ze uitgeroepen tot één van de vier plagen die uitgeroeid moesten worden. Voortaan zou de hongersnood niet meer in het land zijn. De Grote Mussencampagne bleek een groot succes. Er wordt beweerd dat meer dan een miljard ringmussen het leven lieten. Maar de hongersnood keerde sneller terug dan gedacht: de volgende herfst al! Ringmussen plegen in het najaar dan wel zaden te eten, in het voorjaar doen ze zich te goed aan insecten. En die insecten konden zich door gebrek aan natuurlijke vijanden plots ongebreideld uitbreiden. Enorme zwerven sprinkhanen vraten de akkers kaal. Miljoenen Chinezen lieten het leven. Plots verklaarde Mao de Grote Mussencampagne als afgesloten en verklaarde hij de oorlog aan de bedwantsen.

Klimaatverandering

De keizerspinguïn tot slot luidt een ander tijdperk in. Een tijdperk waarvan we de eerste gevolgen al proeven, maar waarvan de gevolgen snel heviger zullen worden is de verwachting: de gevolgen van de klimaatverandering. De keizerspinguïn staat symbool voor al die vogels die getroffen worden door grillen van het veranderde klimaat op onze planeet.

Conclusie

Het boek Tien vogels die de wereld veranderden van Stephen Moss zou iedereen moeten lezen. Wij mensen hebben inderdaad een nauwe relatie met vogels. Vogels brachten een wending in ons wetenschappelijk denken. Ze verrichten heldendaden in tijden van oorlog. Ze openden onze ogen voor ongedachte uitstervingsgolven. Wijzen ons op ons falen. En leven ondertussen gelukkig nog op elk continent, maar de vraag is: hoe lang nog?

Ben je op zoek naar een bijzonder rijk en meeslepend boek? Aarzel dan niet om dit boek aan te schaffen. Stephen Moss is een geboren verteller. De tien vogels die de wereld veranderden hebben zich in mijn geheugen genesteld. Voortaan, als ik een raaf, duif, zeearend of aalscholver zie, zullen hun verhalen weer even tot leven komen. Deze leeservaring had ik niet willen missen.

Tien vogels die de wereld veranderden / Stephen Moss / Ambo Anthos / als paperback en als e-book