Honderdduizend jaar geleden liepen er nog verschillende mensensoorten rond op aarde. En niet lang daarna was er nog maar eentje over: sapiens. Evenals die andere soorten maar een onbeduidende soort. Biologisch gezien. Kwam hij een leeuw tegen, dan moest hij vrezen voor zijn leven. Maar kwam sapiens een broeder of zuster tegen, Yuval Noah Harari bedoelt dan een Neanderthaler of zo, dan had die wat te vrezen. Sapiens was een geduchte tegenstander die zich op een of andere manier wist te organiseren. En dat bleek zijn kracht. Neanderthalers waren groter en sterker, maar ontbeerden waarschijnlijk dit organiserend vermogen. Of, anders gezegd, en de rode draad door Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid: sapiens had het vermogen ontwikkeld om imaginaire ordes te creëren. En nog later wist sapiens die imaginaire ordes vast te leggen door de uitvinding van het schrift. Toen was de mensenwagen al eeuwenlang aan het rijden en was er geen stoppen meer aan. Sapiens koerste af op de wereldheerschappij. En nu hij die heeft staat hij klaar om een god te worden, klaar om niet alleen de eeuwige jeugd te verwerven, maar ook met het goddelijke vermogen om te scheppen en te vernietigen.

Wat ik het verfrissende aan de benadering van Yuval Noah Harari vindt is zijn radicale benadering van sapiens. Sapiens is voor hem niet meer dan alle andere wezens om hem heen: een dier. Een biologisch wezen. Maar wel een wezen met die ene plus: het vermogen om imaginaire ordes te scheppen. Wat bedoelt Yuval Noah Harari daarmee? Hij bedoelt daarmee dat de mens verhalen kon bedenken. Verhalen over zijn geschiedenis, over de goden, over hoe je met elkaar moet samenleven, over (on)gelijkheid van man en vrouw, ja over alles. Alles wat het biologische wezen dat sapiens is overstijgt, behoort tot het niveau van de imaginaire orde. Cultuur, religie, economische en politieke systemen, alles is imaginair. De grens tussen Nederland en België is imaginair. Het idee dat de overheid haar onderdanen moet beschermen. De landheer die in Middeleeuwen meende dat zijn horigen hem belasting verschuldigd waren. Betalen met geld. Allemaal voorbeelden van imaginaire ordes. Die sapiens in de loop van zijn geschiedenis vloek en zegen hebben gebracht.

Stapsgewijs bouwt Yuval Noah Harari zijn geschiedenis op. Ontzettend knap geconstrueerd. Ik liet me tijdens het lezen in de eerste plaats vooral uitdagen door de feitelijke en consistente manier van denken. Hoewel ik Yuval Noah Harari daarmee wel onrecht doe, want, zo schrijft hij: ‘Wanklanken in onze gedachten, ideeën en waarden dwingen ons tot nadenken, herevaluatie en kritiek, als twee dissonante muzieknoten die een compositie vaart geven. Consistentie is de speeltuin van dorre geesten.’

Wat mij vooral zo aanspreekt in Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid, is dat Yuval Noah Harari enerzijds verhalend en feitelijk analyseert en anderzijds arrogante krachten ontmanteld. Hoezo is het kapitalisme superieur? Hoezo moeten we het liberalisme dat heden ten dage heilig is en als een alomtegenwoordige en immer geldende natuurkracht wordt beschouwd, als het hoogste goed beschouwen? Hebben kapitalisme en liberalisme de mensheid werkelijk gelukkiger gemaakt? Dat zijn vragen die hij in een van de laatste hoofdstukken beantwoordt. Nee, betoogt hij. De Middeleeuwse horige, de jager-verzamelaar van weet-ik-veel-hoeveel-duizenden-jaren-geleden was waarschijnlijk veel gelukkiger. En de wetenschap dan? Die ons zoveel goeds heeft gebracht. Is die werkelijk zo objectief als zij pretendeert te zijn? Wordt zij niet gestuurd door politiek en vooral door mensen die belang hebben bij bepaald onderzoek? Steeds weer die imaginaire orde die alle zekerheden, seculier en religieus, onderuit haalt. Het zijn geen natuurwetten, het zijn verhalen, aannamen, beelden. Sterk genoeg om de mensheid te verenigen. Sterker nog: de verklaring voor het raadsel waarom die onbeduidende sapiens in tijd van een aantal millennia transformeerde tot een soort van god.

Van cognitieve revolutie naar agrarische revolutie naar de eenwording van de mensheid. Onder invloed van religies bijvoorbeeld, werden massa’s mensen tot één groep gesmeed. Maar er zijn meer krachten die de mensheid verenigen kunnen. Imperialisme bijvoorbeeld. Overwinningsdrang en de wens om een groter deel van de wereld te overheersen. Rassentheorieën, nog zo’n voorbeeld. Een huiveringwekkend voorbeeld, want wie denkt dan niet gelijk aan Hitler en zijn ideeën. Geheel terecht, maar wat veel huiveringwekkender is: die ideeën waren gemeengoed in zowat de hele westerse wereld. Het was het resultaat van zuiver wetenschappelijk denken. Ook in Frankrijk, Engeland en Amerika dacht men op grond van de biologie dat het ene mensenras inferieur was aan het andere en dat de inferieure rassen verdelgd moesten worden omdat ze het superieure ras bedreigden. In onze tijd hebben we de biologie vervangen door de cultuur en heet het dat de ene cultuur superieur is aan de andere en dat die inferieure of achterlijke cultuur verdwijnen moet. Allemaal het resultaat van imaginaire ordes. Even krachtig als dodelijk. Zo leefde er bijvoorbeeld op Tasmanië duizenden en duizenden jaren achtereen een volk dat niet wist van al die andere volken op de aarde. Ze leefden zoals ze wensten en hadden het waarschijnlijk best goed. Totdat de Britten het eiland in het Gemenebest opnamen en hun missionarissen opdracht gaven de oorspronkelijke bevolking te bekeren tot de ene ware God. Binnen no time stierven de Tasmaniërs uit, al dan niet in wat je niet anders kunt noemen dan een concentratiekamp. Het zijn niet de nazi’s die de concentratiekampen uit hebben gevonden.

Meer naar het einde rijst dus de vraag: heeft die hele geschiedenis van de mensheid sapiens ook gelukkiger gemaakt? Het antwoord is waarschijnlijk ‘nee’. Zelfs zodra de mens heeft ontdekt hoe het verouderingsproces te stoppen, zal hij niet gelukkiger worden. Hij zal eens te meer als de dood zijn om zijn geliefden te verliezen. En ondertussen richt sapiens de ene na de andere ramp aan onder collega-dieren en het ecosysteem waarin hij leeft. Terwijl hij weinig meer najaagt dan zijn eigen comfort en amusement zonder ooit ergens content mee te zijn. Bestaat er iets gevaarlijkers dan ontevreden, onverantwoordelijke goden die niet weten wat ze willen? Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid van Yuval Noah Harari leest als de beste Griekse tragedie. Ik ben er zeer van onder de indruk.

Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid / Yuval Noah Harari / Thomas Rap / als paperback, als ebook en als luisterboek