Recensie: Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal, Sunny Jansen en Martin van Lokven

Nederland bestaat bij de gratie van water. De rivieren schiepen het land en wij mensen maakten het karwei af. Toch is onze relatie met het water ambivalent. Het water brengt voorspoed, maar het brengt ook rampspoed. In hun boek Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal vertellen Sunny Jansen en Martin van Lokven het Nederlandse verhaal van samenleven met de rivieren. Natuurlijk spelen natuurwaarden daar ook een rol in. Juist naar die hoofdstukken ging mijn aandacht uit.

Mijn hele leven lang woon ik aan het water. En wie in Nederland niet? Ik werd geboren aan de oever van de Eendracht, een uitloper van de Oosterschelde. Jaren later verhuisde ik naar Ooltgensplaat en woonden we op de dijk langs de Krammer, ook al een uitloper van de Oosterschelde. Nu woon ik in Alblasserdam en daar stromen de rivieren De Noord en de Lek. En overal langs onze wateren dezelfde taferelen: landbouw, haventjes, bedrijventerreinen, complexe industrieterreinen, natuur en tegenwoordig ook waterbergingsgebieden. Want na een paar recente overstromingen hebben we geleerd: water moet de ruimte krijgen om overstromingen te voorkomen.

recensie rivierenlandschap nederland van aa tot waal

De auteurs van Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal stellen op de eerste pagina meteen al: ‘geen enkel land heeft zoveel water als Nederland.’ Het grondgebied van ons land bestaat voor een derde deel uit water. Waaronder rivieren die vanuit Europa door ons land stromen. De geschiedenis van ons land is de geschiedenis van de rivieren. Zelfs onze nationale aard en onze poldercultuur zijn sterk bepaald door de rivieren. Want noopte al dat water niet tot nauwe samenwerking? Tot vorming van de waterschappen al in de dertiende eeuw en de overlegstructuur die onze samenleving kenmerkt?

Je leest er alles over in Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal dat leest als een fascinerende biografie. Je leest over de scheepsvaart, riviervisserij, over verdwenen riviertjes en herstelde stroompjes. Over het onderhoud van dijken en over (bijna-)rampen. Je leest over watermolens en je gaat terug naar de tijd van de Romeinen toen de limes de grenzen van hun rijk aangaven. En je leest over de natuur in en om de rivieren en juist die hoofdstukken hebben mijn grote interesse.

Rivieren werden in de tweede helft van de vorige eeuw namelijk overal gekanaliseerd. En dan was er ook nog de dijkverzwaring die her en der het landschap aantastte. Dat leidde tot Plan Ooievaar dat in 1986 door biologen, landschaps- en rivierdeskundigen werd gepresenteerd. Natuurlijke processen als overstromingen, wind en natuurlijke begrazing moesten meer ruimte krijgen. En dat alles om de natuurlijke dynamiek in en langs de rivier te herstellen. De Millingerwaard werd een voorbeeldgebied voor een volgend project: Levende rivieren. Dat moest weer ruimte geven aan het water. Langzaam maar zeker kwam op allerlei plekken het oude rivierenlandschap weer terug. Bijvoorbeeld in de Gelderse Poort bij Nijmegen. De bever keerde terug. Ooievaars kwamen weer tot nestelen. En wat te denken van de zeearend die je op een aantal plekken in ons land langs de rivieren kunt zien? De natuur werd weer een stuk spannender, ook in het klein. Want wie alleen kijkt naar de zeearend, zou de terugkeer van oorspronkelijke flora makkelijk over het hoofd zien.

Planten als geoorde zuring, sikkelklaver en wilde marjolein bloeiden weer op. Dit zijn zogenaamde stroomdalplanten die dreigden te verdwijnen in de gekanaliseerde rivieren. Ik zou overigens bijna de otter vergeten. Dit voorjaar stond ik in de vogelkijkhut op de Tongplaat, ook al zo’n stuk nieuwe natuur in de rivier, en twee heren waren er in gesprek. Ik hoorde ze zeggen dat er sporen van de otter waren gevonden ergens bij Heusden, langs de rivier. Nog even en de otter is terug in de Biesbosch!

Speciale aandacht nog voor de Geul, een riviertje dat door Limburg stroomt. In het snelstromende water zwemmen (weer) vissen als de elrits, de gestippelde alver en de beekforel. Het zinkviooltje groeit er en in de heuvels rond de rivier komt een populatie geelbuikvuurpadden voor. Een stuk noordelijker, bij Zutphen, werd de riviernatuur langs de Berkel hersteld. Er kwamen maar liefst vijftien bochten bij! Oevers werden niet meer gemaaid. Vlinders en libellen keerden terug. IJsvogel en de bijzondere weidebeekjuffer keerden terug.

Ik moet gaan stoppen, want ik zou blijven schrijven over Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal. Er valt zoveel te vertellen over onze rivieren, maar dat doen de auteurs in hun boek al, ik zou zeggen: koop het boek om het volledige verhaal te lezen. Het is het echt waard om gelezen te worden. Geschreven voor een breed publiek, het leest als een biografie gaf ik al aan, een biografie die op zijn beurt weer leest als een boeiende roman. Maar het Kierbesluit moet ik beslist nog noemen. Dit jaar is het zover: dan gaat de Haringvlietdam op een kier. Zoet en zout water gaan zich weer mengen en riviervissen als zalm, steur en paling kunnen weer stroomopwaarts zwemmen. Heel belangrijk. Een aantal natuurorganisaties liep op de feiten vooruit en kocht tientallen hectares landbouwgrond op die omgevormd zal worden tot natuur.

Wat een dynamiek rond onze rivieren! Hoe kan het anders, want rivieren zijn van zichzelf ontzettend dynamisch. Zou het kunnen dat die dynamische rivieren ons volkje hebben opgestuwd in de vaart der volkeren? Dat we niet alleen aan het ‘polderen’ zijn geslagen, maar de dynamiek ook hebben omgezet in (handels)daden? Hanzesteden deden onze economie in de Middeleeuwen groeien. De VOC stuwde onze economie tijdens de Gouden Eeuw tot grote hoogte op. Nog altijd is de Rotterdamse haven een van de grootste ter wereld. Niet dat dat altijd even goed is voor natuur en milieu, maar een zekere welvaart is ook prettig voor een samenleving.

Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal heb ik geboeid gelezen. Van de formidabele foto’s heb ik genoten. Wat ik als natuurliefhebber het mooiste vind en vond tijdens het lezen was de ontdekking dat herstel van natuurwaarden aantoonbaar leiden tot een verbetering van de biodiversiteit. Er is nog hoop voor de natuur in ons land. Waar een wil is, is een weg. En soms is het bittere noodzaak. Want natuur en veiligheid blijken hand in hand te gaan, zo blijkt uit dit fantastische boek. Een liefdesverklaring aan onze rivieren en een uitnodiging om weer eens langs de rivieren te gaan zwieren.

Rivierenland: Nederland van Aa tot Waal/ Sunny Jansen en Martin van Lokven / Uitgeverij Balans / als paperback en als e-book