Raaf, zwarte kraai, roek, kauw, gaai en ekster. Wie deze vogels bekijkt, raakt onder de indruk van hun schoonheid. En wie ze bestudeerd staat versteld over hun intelligentie. Toch is de relatie tussen mens en kraai op zijn zachtst gezegd ambivalent te noemen. Kraaien worden vanouds fel vervolgd vanwege hun roofzuchtig gedrag. Tegelijkertijd diende de raaf opvallend maak als een mascotte dat kracht en vitaliteit moest uitstralen. Op boeiende wijze beschrijft Johan Boussauw beide kanten in zijn boek Raven, kraaien, eksters en gaaien.

Johan Boussauw, zeer geïnteresseerd in oude bronnen, ging in oude geschriften na hoe er over kraaiachtigen werd gedacht vanaf de oudheid tot het einde van de negentiende eeuw. Invalshoeken die hij koos zijn thema’s als volksweerkunde, volksgeneeskunde, magie, jacht, legenden en naamgeving. Maar naast deze cultuurhistorische gegevens gaat hij ook in op de biologie van de kraaiachtigen en met name de relatie met andere dieren, bijvoorbeeld die met de wolf.

Laat ik beginnen met op te merken dat ik Raven en kraaien, eksters en gaaien met bijzonder veel plezier heb gelezen. Dat komt allereerst doordat het boek op een prettig eclectische manier is opgebouwd. Elk hoofdstuk is een verzameling teksten op zichzelf. Korte, min of meer op zichzelf staande alinea’s die telkens iets nieuws bieden. Dat maakt dat ik benieuwd bleef naar wat komen zou. Zo ging ik ‘als vanzelf’ door het boek.

Een andere factor waarom ik die boek met veel plezier heb gelezen, is simpelweg omdat de thematiek mij enorm aansprak. Moderne inzichten worden op heel natuurlijke wijze gecombineerd met inzichten uit antieke tijden. Inzichten over intelligentie van kraaien bijvoorbeeld. Of de scheppingsverhalen uit alle hoeken en gaten van de wereld. Noord-Amerikaanse indianen, Aboriginals en Siberische sjamanen hebben verhalen over kraaiachtigen in hun volksgeloof opgenomen. En wat te denken van de Griekse mythes, de zondvloedverhalen (waaronder het Bijbelse verhaal over de Ark van Noach) en verhalen uit de Europese cultuur? Zo was volgens een Estlandse sage de raaf in beginsel niet zwart, maar wit. Maar omdat de raaf niet mee wilde doen bij de schepping van de rivieren, stopte God hem als straf in een ton met teer. Hij werd pikzwart, op één veer in een vleugel na. Die veer bleef wit, maar de raaf verbergt deze witte veer zorgvuldig. Op deze wijze probeerde men in oude tijden leucisme te verklaren, het verschijnsel dat zwarte vogels gedeeltelijk wit kunnen zijn. Dit boek brengt biologie en cultuur op een heel aangename wijze samen en dat spreekt mij bijzonder aan.

Omdat het boek op eclectische wijze is opgebouwd, en de schrijver aan ontzettend veel aspecten aandacht besteed, vind ik het enigszins lastig om het boek samen te vatten. Laat ik een poging wagen:

Het boek zet in met biologische gegevens, waarin Boussauw ook bronnen uit het verre verleden in brengt. In het hoofdstuk over voorplanting en broedzorg komen Aristoteles (384-322 v.Chr.) en Aelianus (175-235) voorbij. Moderne inzichten worden gecombineerd met ideeën uit antieke tijden. Soms om aan te tonen dat denkers in oeroude tijden al modern aandoende inzichten hadden. En soms om een glimlach op het gelaat te toveren. Wat te denken van de krantenknipsels uit de achttiende en negentiende eeuw. Het mooiste citaat vond ik dat uit La Croix dat in 1909 berichte van een boer die een raaf schoot met om de linkerpoot een zilveren ring met het jaartal 1789 erop. Die raaf zou dus 120 jaar oud zijn geworden. Dat lijkt me wel een beetje lang, zelfs voor een raaf. Maar ja, La Croix behoorde wel tot de gerespecteerde media van die tijd.

Maar ja, onze cultuur is ook gevormd door magie. Kraaiachtigen werden op vele manieren bij tovenarij en hekserij gebruikt. Het heeft de reputatie van raven en kraaien natuurlijk geen goed gedaan. Want zat er een raaf op de akker tijdens het inzaaien, dan wist men van te voren dat de oogst mislukken zou. En wat te denken van een raaf die in een tuin vloog? Dat betekende dat een meisje haar onschuld verloren was. Er zijn zelfs mensen als heks aangewezen om zich een raaf opvallend dicht bij haar ophield. Wie weet heeft van de wrede heksenvervolgingen, die beseft dat dat dus een zaak van leven of dood betekende.

En toch, de raaf werd ook beschouwd als symbool van kracht. De Vikingen beeldden de raaf af op helm en schild en dat was bedoeld om de macht van Odin (Wodan) te benadrukken. Schotse graven hadden de raaf in hun wapen. En de burcht van Boeda, het oude koningspaleis in Boedapest, heeft een poort waarop een raaf zit.

Maar dan volgt al snel het hoofdstuk over de vervolging van kraaiachtigen. Vroeger werden kraaiachtigen hevig vervolgd vanwege de schade die ze zouden toebrengen. Het ging er bijzonder bloederig aan toe in vroeger tijden, en nog trouwens, want ik hoor in mijn omgeving regelmatig afgeven op kraaien, kauwen en eksters. Ik verbaasde me overigens over het feit dat ook in vroeger tijden al vergif werd ingezet om kraaien te bestrijden. Door stinkend nieskruid en braaknoot in lokvoer te verwerken raakten de kraaien versuft en kon je ze makkelijk vangen of ze stierven een langzame dood. Staat tegenover dat in landen als Zweden en Rusland het vervolgen van raaf of roek niet voorkwam, omdat beide soorten ongedierte zouden bedwingen. In Rusland vraten de roeken bijvoorbeeld de sprinkhanen op die de oogsten bedreigden.

Dit is slechts een kleine greep uit de inhoud van het boek.

En zo staat Raven en kraaien, eksters en gaaien boordevol interessante feiten en volksverhalen over de omgang tussen mens en kraaiachtigen. Boussauw hanteert een vaardige pen. Door de snelle afwisseling van korte verhalen leest dit boek ‘als vanzelf’. En dan moet ik ook nog opmerken dat de illustraties, oude houtsneden uit de vijftiende en zestiende eeuw, de teksten op aangename wijze ondersteunen. Hier is duidelijk iemand bezig geweest met passie voor natuur én cultuur. En dat resulteerde in dit bijzondere boek.

Conclusie:
Een verrassende en weldadige natuur- en cultuurhistorie over kraai, roek, raaf en ekster. Raven en kraaien, eksters en gaaien is een rijke en verrassende verzameling van moderne en antieke inzichten over geliefde én verguisde vogels. Een boek dat ik met veel plezier las en dat mij veel nieuws te bieden had.

Eerder verscheen van Johan Boussauw het boek De wonderlycke historie van kikkers, padden en salamanders, een cultuurhistorie over amfibieën.

Raven en kraaien, eksters en gaaien / Johan Boussauw / Bitbook / als paperback