Een voortreffelijke schrijver

Toen het boek Silent spring verscheen, genoot Rachel Carson al grote bekendheid door haar drie boeken over de zee. Vorig jaar besprak ik één van die boeken, De zee, en ik begrijp wel waarom deze boeken zo succesvol waren. Medard Hilhorst typeert Rachel Carson als ‘poëtisch vertolker van de oceanen’. En dat is treffend verwoord. Carson beschikte als waterecoloog en oceanoloog over uitgebreide kennis over (het leven in) de oceanen. In haar boeken combineert ze die kennis met haar fascinatie voor de overweldigende natuur. En daar komt bij dat haar schrijfstijl werkelijk fenomenaal is. Ze schrijft niet alleen precies en met kennis van zaken, ze zet ook al haar zintuigen open voor het leven in de zee en al lezend gaan ook de zintuigen van de lezer wagenwijd open. Haar boek De zee maakte dan ook grote indruk op mij (laat je niet misleiden door de werkelijk ontzettend saaie cover waarmee de Nederlandse editie is beplakt). Hilhorst dient een paar fragmenten uit haar boeken over de zee op die de sfeer van haar teksten duidelijk maken. Je moet van slow reading houden, maar laat je de teksten tot je doordringen, dan golf je mee op de teksten zoals paling en makreel deinen in het metersdiepe water van de oceanen en vlieg je mee met de strandloper op zijn reis tussen twee continenten. Hoe kort de fragmenten ook zijn, ze maken duidelijk dat Carson zoveel jaar na haar publicaties nog altijd een voortreffelijke schrijver is.

Overdadig gebruik van bestrijdingsmiddelen

Haar boek Silent spring gaat over een probleem dat al in de jaren vijftig en zestig rampzalige gevolgen bleek te hebben: dat van het overdadige gebruik van bestrijdingsmiddelen. Pesticiden werden op steeds grotere schaal toegepast in de landbouw, thuis, in tuinen en in boomgaarden. Het meest bekende en beruchte middel was DDT. Met lede ogen ziet zij de vissen uitsterven, oesterbanken ernstig vervuild raken, insectenpopulaties in elkaar klappen, de vogels letterlijk uit de lucht vallen.

Confrontatie met de feiten

In de inleidende hoofdstukken beschrijft Hilhorst uitgebreid met welke thema’s Carson zich bezig hield. Het zal niet verbazen dat de zee daarin een grote plaats krijgt. Moeder Zee die ons omringt – nooit in rust luidt één van de hoofdstukken. Het leven op aarde en in de zee fascineerde Carson, maar op een gegeven moment houden andere gebeurtenissen en observaties haar bezig. Ze ziet hoe de atoomwetenschap een hoge vlucht neemt. Ze kan haar ogen er niet voor sluiten dat na de Tweede Wereldoorlog de wereld er anders uit is gaan zien. Ze moet, misschien tegen wil en dank, erkennen hoeveel machtiger de mens is en hoeveel kwetsbaarder de aarde dan ze ooit heeft gedacht. Ze ging de confrontatie met de feiten aan en zou niet weglopen voor de werkelijkheid. Typerend in deze overgangsfase zijn de volgende fragmenten uit haar brieven:

‘Het was prettig te geloven dat veel van de Natuur voor altijd buiten het geknoei van de mens lag. Hij mag bossen kappen en stromen indammen, maar de wolken en de regen en de wind behoorden aan God toe.’

En dan de omslag die haar wegdreef van deze misschien enigszins naïeve zienswijze:

‘Ik vind het misschien niet leuk wat ik zie, maar het heeft geen zin om het te negeren, en het is meer dan nutteloos om door te gaan met het herhalen van de oude ‘eeuwige waarheden’ die niet eeuwiger zijn dan de heuvels van de dichters.’

Terwijl ze deze regels schreef, hoorde ze op de radio hoe de ruimtevaart werkelijkheid was geworden. Het atoomtijdperk was ingegaan en de biochemie was het leven van de mens binnengedrongen. Wat ooit sciencefiction was, was realiteit geworden. Ze besloot om al haar talenten te richten op ‘biociden’, die leven doden, zoals pesticiden, insecticiden en herbiciden. Gif dat een bedreiging vormt voor de aarde.

Verbazingwekkend actueel

Het gebruik van gif liet haar niet meer los en resulteerde dus in haar boek Silent spring dat grote indruk maakte. Ik verbaas me om in Rachel Carson op de bres voor de aarde te ontdekken hoe verbazingwekkend actueel haar boek nog altijd is. Het bestrijdingsmiddel DDT mag dan al jaren geleden verboden zijn verklaard, nog altijd wordt dit gif in ons milieu aangetroffen. Ik had de indruk dat de wetenschap nu pas aandacht heeft voor de onbekende gevolgen van stapeling van allerlei soorten gif in de lichamen van mens, dier en plant. Welke interactie gaan deze chemische middelen met elkaar aan, in hoeverre versterken ze elkaar en wat zijn de gevolgen van die cocktail aan gif in onze lijven en in die van onze kinderen? Carson schreef daar al in de jaren zestig over en zestig jaar later is nauwelijks meerover bekend. Hier hebben overheden, producenten, landbouworganisaties en wetenschappers toch wel opzichtig gefaald in het beschermen van haar burgers en medemens, zou je mogen concluderen.

Overal chemische stoffen in het milieu

Overigens waren de reflexen toentertijd dezelfde als heden ten dage. Producenten van bestrijdingsmiddelen bagatelliseerden de problematiek, trokken ten strijde tegen beperkingen op het gebruik van gif en voerden met succes lobby’s uit bij overheden, afnemers en gebruikers. De ogen van het grote publiek waren dan wel geopend, maar dit kon niet verhinderen dat van de Noordpool tot op de Mount Everest overal chemische stoffen worden aangetroffen. En dat landbouworganisaties en ook consumenten op grote schaal doorgingen met het gebruik van gif. Tot op de dag van vandaag, want nog altijd worden in Nederland jaarlijks miljoenen kilo’s aan bestrijdingsmiddelen over het land uitgestort. Wie zou onderzoeken hoeveel gif er wereldwijd over de aarde wordt uitgestort, die zou het bang te moede worden. Geen wonder dat in bepaalde landbouwsectoren de Ziekte van Parkinson intussen als beroepsziekte wordt beschouwd…

Religieuze taal kon haar troosten

Mooi om te lezen dat Medard Hilhorst ook oog heeft voor de religieuze traditie waartoe Carson behoorde. Religieuze taal kon haar troosten en bemoedigen. Deze traditie liet ruimte voor het mysterie. Een traditie waarin ruimte waar voor ‘eerbied’, ‘ontzag’, ‘wijsheid’, ‘deemoed’ en ‘nederigheid’. Ik vind het ook mooi om te lezen hoe Hilhorst het verwoord: ‘Bovendien scherpt die traditie haar kritisch bewustzijn voor valse autoriteit en niet doordacht technologieën die de mens van zichzelf vervreemden. Ook wordt een perspectief geboden van hoop op herstel en vernieuwing.’

Grote invloed op de milieubeweging

Rachel Carson heeft grote invloed gehad om de milieubeweging. Ze heeft talloze mensen geïnspireerd en doet dat tot op de dag van vandaag. Of producenten, landbouwers en overheden zestig jaar na publicatie van Silent spring de juiste conclusies al hebben getrokken, waag ik te betwijfelen. Pas las ik dat in delen van Zeeland de normen voor gifresten in het oppervlaktewater tot meer dan duizend keer worden overschreden. Producenten en landbouwsectoren lobbyen nog altijd met succes voor uitstel van maatregelen die het gebruik van gif verbieden of moeten verminderen. En wordt er een middel verboden, dan verschijnt er al snel een nieuw middel, vaak nog agressiever dan het verboden middel.

Een klein monument voor een groots auteur en wetenschapper

Carson bood in haar boeken hoop op herstel en vernieuwing. Altijd vanuit het vertrekpunt van eerbied en ontzag voor het Leven. Ze toonde moed toen ze opkwam voor al was ‘is’. Dit eerbetoon aan een markante wetenschapper en schrijver beveel ik iedereen die begaan is met het leven op aarde ten zeerste aan. Bij sommige facetten uit het leven en werk van Carson blijft Hilhorst soms wat lang stilstaan, maar de innemende wijze waarop hij over Carson en haar werk schrijft, maakte dat ik bleef door lezen, benieuwd naar wat komen ging. Het is een klein monument voor een groots auteur en wetenschapper wiens gedachtengoed nooit verloren mag gaan.

Rachel Carson op de bres voor de aarde / Medard Hilhorst / KNNV Uitgeverij / als paperback en als e-book