Recensie: Kunnen vissen tellen?, Brian Butterworth

Wetenschappers doen nog altijd opmerkelijke ontdekkingen in het rijk der natuur. Brian Butterworth, emeritus hoogleraar Cognitieve neuropsychologie, doet onderzoek naar de genetische en neurologische kant van wiskundige aanleg en dyscalculatie. Zijn onderzoek ging verder dan die naar de rekenkundige vaardigheden van de mens en zijn verre voorouders. Ook dieren werden betrokken in zijn onderzoek en dat levert verrassende ontdekkingen op! Het lezen van het boek Kunnen vissen tellen? is een fascinerende ontdekkingsreis in de wereld van getallen in de natuur.

Vissen, garnalen, bijen, kikkers en andere dieren, kunnen ze tellen? Je bent als goedbedoelde mens geneigd om deze vraag geringschattend naast je neer te leggen. Tellen, of anders gezegd: wiskunde bedrijven, dat is voorbehouden aan ons mensen. Maar als Galilei (1564-1642) gelijk had toen hij zei dat de wiskunde de taal is waarin het universum geschreven is, is het dan gek om te veronderstellen dat ook de ons omringende dieren tellen kunnen? Zij maken immers ook deel uit van het universum, evenals ons mensen? En dat is dan ook wat Butterworth suggereert in één van de eerste hoofdstukken van zijn boek Kunnen vissen tellen? ‘… wij en andere schepselen beschikken over een heel eenvoudig mechanisme, de accumulator, dat ons in staat stelt verzamelingen objecten of gebeurtenissen op te tellen.’ En wat blijkt? Bijen lokaliseren de voedselbron door de oriëntatiepunten in het landschap te tellen.’ Bijen kunnen dus tellen! Maar dat sommige mensen ook beschikken over een verbluffend rekenvermogen toont hij aan in het hoofdstuk Kunnen mensen tellen? Het is soms best even pittig om alles goed te volgen, maar ik kom fascinerende voorbeelden tegen. Zo blijken wij niet alleen in onze slaap te tellen, we rekenen dan ook. Dit hoofdstuk zou je kunnen beschouwen als een korte geschiedenis van het menselijke tellen. Zéér boeiend!

recensie kunnen vissen tellen brian butterworth

Het hoofdstuk Botten en stenen en de eerste telwoorden sluit nauw aan op dit hoofdstuk. Hier gaat de auteur letterlijk op zoek naar historische bronnen die aantonen dat ook in de oudheid er ingewikkelde berekeningen werden gemaakt. Kleitabletten, oeroude geschriften en andere archeologische vondsten geven aan dat ook in de oudheid rekenen een bepalend onderdeel was van het leven. Niet alleen van Homo sapiens, en zelfs van het leven van de veel oudere Homo erectus. Egyptenaren, Babyloniërs, Inca’s, Maya’s, tellen dezen ze allemaal. Heel bijzonder vind ik de vondsten van snijmarkeringen op prehistorische materialen die erop duiden dat ook het tellen een ontwikkeling heeft gekend. En hoe hebben telwoorden in de steentijd geklonken? Niemand die het exact weet natuurlijk, want onze schriftloze voorouders hebben geen geschreven woorden en cijfers nagelaten. Toch hebben taalwetenschappers telwoorden gereconstrueerd die misschien wel over een periode van honderdduizenden jaren gebruikt zijn.

Dan verlegt de auteur zijn aandacht naar het dierenrijk. Kunnen apen en andere zoogdieren, vogels, amfibieën en reptielen en zelfs vissen tellen? Sommige experimenten wijzen uit dat chimpansees bepaalde rekenkundige testjes sneller kunnen verrichten dan mensen. Ander onderzoek suggereert dat chimpansees over een ‘mentale kaart’ beschikken en berekeningen van een hoge orde kunnen uitvoeren. Ook bavianen lijken de hoeveel voedsel dat hen wordt aangeboden in twee emmers te kunnen vergelijken.

Dan verlegt de auteur zijn aandacht naar het dierenrijk. Kunnen apen en andere zoogdieren, vogels, amfibieën en reptielen en zelfs vissen tellen? Sommige experimenten wijzen uit dat chimpansees bepaalde rekenkundige testjes sneller kunnen verrichten dan mensen. Ander onderzoek suggereert dat chimpansees over een ‘mentale kaart’ beschikken en berekeningen van een hoge orde kunnen uitvoeren. Ook bavianen lijken de hoeveel voedsel dat hen wordt aangeboden in twee emmers te kunnen vergelijken.

Meer fascinerend leesvoer:
briljant groen de intelligentie van planten stefano mancuso

Dat ook andere zoogdieren over rekenkundige vaardigheden beschikken, mag nu niet meer verbazen denk ik. Je moet deze hoofdstukken zeker lezen, het is allemaal heel fascinerend. Nog fascinerender is wat je leest in de volgende hoofstukken. Vogels die aantoonbaar tellen. Vissen die beschikken over numerieke vermogens. En dan de kikkers waarbij de vrouwtjes op basis van het aantal kliks en kwaken de mannetjes uitkiezen. Wie wel eens bij een groep kwakende kikkers heeft gestaan, zal beamen dat dit haast grenst aan het ongeloofwaardige. Hoe kun je in zo’n kakofonie nog tot tellen in staat zijn? Het blijkt zo te zijn, werkelijk!

Ingenieus onderzoek naar het telvermogen van slakken bracht aan het licht dat ook deze weekdieren tellen kunnen! Gemeten naar het aantal neuronen waarover de slak beschikt (tien- tot twintigduizend, het kleinste aantal van de dieren in dit boek), is de slak de onbetwiste numerieke kampioen. Het is dus niet per definitie zo dat grotere hersenen leiden tot een beter rekenvermogen. Grotere hersenen stellen wel in staat om meer dingen te tellen. Dat dan weer wel.

Kunnen vissen tellen? is een heel fascinerend boek. Het is een boeiende verkenning van de telvermogens bij mens en dier. Wat ik ervan heb geleerd is dat dieren niet op dezelfde manier tellen als mensen, maar ondertussen wel numerieke vermogens hebben. Wat ik er ook van geleerd heb is dat het rijk van de natuur nog ontzettend veel verborgen schatten heeft die ons in de toekomst nog vaak zullen gaan verbazen. Het boek is soms tamelijk ingewikkeld, de numerieke voorbeelden en experimenten behoeven een heel aandachtige lezing. Ik heb weer veel nieuws ontdekt en heb van dit boek genoten.

Kunnen vissen tellen? / Brian Butterworth / Fontaine Uitgevers / als paperback en als e-book

Verwelkom nieuw leven in jouw tuin dit broedseizoen!