Tijdens mijn vakantie in de Camargue had ik ook het nodige leesvoer bij me, waaronder het nieuwste boek van Tom Buijtendorp, Het ware paradijs. Op het spoor van een vergeten ontdekking. Van Buijtendorp verschenen eerder het veelgeprezen boek Caesar in de Lage Landen en Het jaar 117 ook al een historisch boek over de aanwezigheid van twee Romeinse keizers in de Lage Landen. In zijn nieuwste boek gaat hij in het voetspoor van antieke schrijvers én moderne wetenschappers op zoek naar het paradijs.

Al meteen bij het openslaan van Het ware paradijs wordt duidelijk dat dit boek een persoonlijke zoektocht is langs locaties die iets te maken hebben met ‘het paradijs’. En ‘het paradijs’ dat is wat we sinds het ontstaan van het christendom ook wel noemen: de Tuin van Eden. Het christendom deelt deze tuin met de twee andere godsdiensten ‘van het boek’, namelijk met het jodendom en de islam. Het fascinerende van Het ware paradijs vind ik echter dat Buijtendorp verder gaat dan een onderzoek naar de religieuze geschriften van deze godsdiensten. Zijn zoektocht voert hem ook naar verhalen en antieke geschriften die dateren uit de tijden van vóór Genesis. Ooit hoorde ik tijdens een boekpresentatie dr. W. Aalders vertellen over hoe de oude culturen van het Midden-Oosten, Azië en Afrika met elkaar verbonden waren. Een uitspraak die in dit boek wordt onderstreept en uitgewerkt.

Tom Buijtendorp, jarenlang als journalist voor NRC Handelsblad en Quote, bezoekt op zijn zoektocht vele interessante locaties in het Midden-Oosten, in Afrika en nog veel verder, namelijk tot in China en Indonesië aan toe. Want het paradijs, waar heeft dat nu eigenlijk gelegen?

In de christelijke traditie waar ik in wortel is het antwoord snel gegeven: ergens in Irak waar de rivieren de Tigris en de Eufraat stromen. Maar zo duidelijk is het allemaal niet. De Hof van Eden zou ook best wel eens in oostelijk Afrika hebben kunnen liggen. In Ethiopië bijvoorbeeld. De rivier de Nijl, die machtige waterstroom die de oude beschaving in Egypte hielp ontwaken, zou dan het alternatief zijn voor de vier rivieren die in het boek Genesis worden genoemd. Door middel van close-reading van antieke geschriften, zowel religieuze als niet-religieuze, toont Buijtendorp aan dat er veel voor te zeggen valt om het paradijs niet in de buurt van het oude Babel te zoeken, maar in oostelijk Afrika. En om nog even in de buurt van het christendom te blijven: er zijn Ethiopische christenen die inderdaad menen dat het paradijs in hun land heeft gelegen. En zij beroepen zich daarbij op oude papieren.

Jammer genoeg zijn de meeste plaatsen die in aanmerking komen om er de Hof van Eden te situeren inmiddels bepaald geen paradijs meer. In Libanon, denk aan de ceders, woedde jarenlang een burgeroorlog en nog altijd is de situatie er gespannen. Dat geldt al helemaal voor Syrië waar Damascus lange tijd gold als een paradijselijke stad. Voor Irak, Egypte, Israël en landen in Noord-Afrika geldt hetzelfde. En in Ethiopië is de paradijselijke staat ook ver te zoeken. Althans, vanuit westers perspectief. Want dat wij westerlingen de geschiedenis, inclusief de religieuze, vaak door een heel gekleurde bril bekijken, wordt ook duidelijk in Het ware paradijs. Uiteindelijk, en dat tekent de breedte van de studie van Buijtendorp, is het heel waarschijnlijk dat juist Afrika de bakermat is van de mensheid en de menselijke beschaving. En om dat aan te tonen maakt hij een uitstap naar de moderne wetenschap die aan de hand van archeologische vondsten en DNA-analyse heeft aangetoond dat in Afrika de menselijke victorie begon. Overigens kan niet helemaal worden uitgesloten dat het paradijs juist in het verre Azië lag, in China of zelfs in Indonesië waar immers verre voorlopers van de moderne mens leefden. Denk bijvoorbeeld aan de Javamens. Toch heeft het er alle schijn van dat de eerste homo sapiens in Afrika werd geboren en dat hij later tijdens een of andere ijstijd het continent uit marcheerde om zich verder te verspreiden over de aarde.

Ik vond vooral de verwevenheid van de antieke culturen heel interessant. Bijbelse geschriften blijken niet de oudste geschriften te zijn die thema’s bevatten als het paradijs, de eerste mensen, een vloed die de aarde bedekte, een slang in een boom, verboden vruchten en veel meer. Het verhaal van Gilgamesj is het meest bekend, maar ook uit het oude Egypte zijn verhalen bekend met raakvlakken met het Genesis-verhaal. Niet helemaal nieuw voor me trouwens, want ooit verscheen bij onze uitgeverij het boek Het oude Egypte van Tjeu van den Berk waarin hij schrijft over de overeenkomsten tussen de Egyptische religie en het christendom.

Aan het einde van zijn zoektocht probeert Buijtendorp de oude paradijsverhalen in een moderne context te plaatsen. Hoe kun je deze verhalen lezen van een modern, niet-religieus perspectief? Een van de mogelijkheden is om ze te lezen tegen de achtergrond van wat we nu aanduiden als ‘het Antropoceen’. De mens als geologisch principe. De mens die, evenals Adam en Eva ooit deden, door eigen toedoen het paradijs vernietigen. Maar Buijtendorp peurt hoop uit de stappen die onze oeroude voorvaderen maakten. Stappen en trektochten die hen uit het paradijselijke Afrika voerden en hen in andere delen van de wereld brachten. Om daar nieuwe paradijzen op te richten.

Eindconclusie: Het ware paradijs is een boeiende ontdekkingsreis die je langs tal van historische locaties voert die op een of andere wijze verband houden met het paradijs. Het prettige is dat Tom Buijtendorp deze locaties zelf bezoekt en daar verslag van doet. Dat geeft zijn boek een persoonlijk karakter. Dat de antieke culturen meer met elkaar verweven waren dan veel mensen denken, blijft mij fascineren. Een boeiend reisverslag dus dat filosofie, religie, archeologie en allerlei andere disciplines op persoonlijke wijze met elkaar in verbinding brengt. De vele foto’s geven het verslag nog meer inhoud en vaart.

Het ware paradijs / Tom Buijtendorp / Omniboek / als paperback en als e-book