Met de Dodenherdenking en Bevrijdingsdag net achter de rug heb ik weer eens een boek over de Tweede Wereldoorlog gelezen. Het eerste transport van Heather Macadam. Zij ging in gesprek met overlevenden en hun nabestaanden van de Holocaust en reconstrueerde hun verhaal. In maart 1942 moesten in Slowakije duizenden joodse tienermeisjes zich melden bij de autoriteiten om te werken voor de overheid. Plichtsgetrouw als ze waren gingen ze, en sommigen waren er nog trots op ook. Zo konden ze hun vaderland dienen. Héél snel bleken ze in een wrede droom verzeild te zijn geraakt. Ach, was het maar een droom…

Edith Friedman en haar zus Lea. De ene met de tatoeage #1970 en de ander met #1969 op de arm. Met nog eens 997 meisjes waren ze, zo rond de zestien, zeventien jaar oud. In totaal 999 meisjes, want Himmler, die wrede fascist met zijn papperige gezicht, hield zich bezig met astrologie. Geen enkel getal was zonder betekenis, en ook 999 blijkt een veelzeggend getal.

Maar eenmaal voorzien van een tatoeage waren de meisjes al een paar stations verder. De trein had hen net uitgebraakt in Auschwitz, de hel op aarde. De meisjes moesten zich uitkleden, werden kaalgeschoren, in de intieme delen onderzocht en veel meer van dit onvoorstelbare ergs. En toen begon het kampleven, dat voor de meesten het einde van hun leven zou betekenen. Je volgt de meisjes door het kamp. Hoe ze moerassen en sloten moeten schoonmaken in de bittere kou of de hitte van de Poolse zomer. Hoe ze elkaar proberen op te monteren, te helpen, op te warmen. En hoe ze elkaar soms verraden voor een stukje brood. Wie kleren mocht sorteren had het iets beter, die stond tenminste binnen. Er waren echter ook meisjes die zich aanmeldden voor het Leichenkommando, oftewel voor het opruimen van de lijken. Zwaar werk, maar met twee voordelen: de meisjes ontkwamen aan de selecties en kregen een extra portie brood bij de soep. Maar de tyfus trof hen allemaal.

Het eerste transport leest als een roman, maar is het niet. Het verhaal volgt de meisjes op hun weg door het kamp, op hun weg naar het einde. Zoals bij alle boeken over de Tweede Wereldoorlog en de onvoorstelbare wreedheden die werden begaan, vroeg ik me op haast elke bladzijde vertwijfeld af wat het voor mensen zijn geweest, die ellendige kapo’s, die gruwelijke SS-ers en al die andere sadisten die de kampen bevolkten. Tijdens het lezen bekeek ik op Netflix de film Sobibor, waarin de ontsnapping van honderden joden wordt verfilmd. Ik zag jonge en oude nazi’s, netjes geknipt en geschoren, gekleed in gladgestreken uniformen, lopend op blinkende laarzen. Ze zijn duidelijk superieur aan de ondervoede, ongewassen en miserabel geklede joden. In alle passages in Het eerste transport worden die beelden bevestigd. Sadisten waren het, en in de genoemde film afgebeeld als losgeslagen dronkenlappen, beesten met het gelaat van een mens, egoïstisch, moreel dieper gezonken dan ooit iemand te voren. Nou ja, het was eigenlijk voor het eerst in de geschiedenis dat de beelden zijn vastgelegd. Ik vermoed dat in de eeuwen ervoor dit soort overstelpende wreedheden schering en inslag waren. Zwarte slaven werden door Amerikanen ook als beesten gezien waarop je je lusten mocht botvieren. Dat zit niet zo heel ver van de rassenleer van Hitler vandaan, sterker nog, het is feitelijk hetzelfde. En wat Europeanen, waaronder ook Hollanders, hebben uitgevreten in de verre koloniën, daar moet je je ook niet al te veel goeds bij voorstellen. De menselijke geschiedenis is niet bespoten met lieflijke parfum.

Mijn verwarring werd veroorzaakt door het bekijken van nóg een film. Ook op Netflix. De opnamen van een Amerikaanse soldaat die de zojuist bevrijdde concentratiekampen filmde. Dan pas komt de werkelijkheid echt bij je binnen. De skeletachtige lijken, stapels en stapels lijken, soms zo veel dat de stoffelijke overschotten met shovels het massagraf worden ingereden, de levenden die meer dood dan levend zijn, aan de lijken gelijk uitgezonderd de adem die het nog doet. De overlevenden die zich tegoed doen aan een ei of een gekookte aardappel. Verschrikkelijke beelden. Maar ook: Duitse burgers die gedwongen werden het concentratiekamp te bezoeken, de verschrikkingen te aanschouwen. Ze liepen er lachend heen, en keerden geschokt terug. Het waren gewone burgers, netjes gekleed, van alle leeftijden, zo op het eerste gezicht niets mis mee. Ik kan me er niets bij voorstellen dat zij er niets van afwisten, maar ik durf het aan te nemen.

Maar het onvoorstelbare was ook waar: ook de SS-ers en nazi’s zien er op die beelden uit als gewone burgers. Met voor die tijd gewone hoofden. Die SS-ers en nazi’s op die authentieke beelden zien er niet uit als die gladakkers in de film Sobibor. Het verschrikkelijke is: die SS-ers en nazi’s waren gelijk aan de gewone burgers. Ze waren te dik, waren de vijftig gepasseerd, waren gekleed in te wijde broeken in de stof van die dagen. Ze zagen eruit zoals iedereen er in die jaren eruit zag. Wat ik ermee wil zeggen: die SS-ers en nazi’s waren geen aparte soort, het beeld dat ik van hen had uit de film Sobibor. Nee, het waren gewone mensen die eindelijk de kans kregen hun lusten te botvieren, hun sadisme in de praktijk te brengen, hun medemens (die zij allerlei afwijkende zaken toedichtten) op krankzinnige wijze te behandelen en te vermoorden. De banaliteit van het kwaad, noemt Hannah Arendt het. Ja, en nu zie ik wat ik bedoel. Die Eichmann, die overigens ook in Het eerste transport voorkomt, was een gewoon miezerig mannetje dat zonder Tweede Wereldoorlog een gewoon doorsnee baantje zou hebben gehad. Kijk naar dat hoofd en je ziet geen gelikte kerel, geen übermensch, nee je ziet een man die in elke straat woonde en woont. Het is beangstigend, want dat betekent dat ‘het kwaad’ in de gedaante van heel gewone en onopvallende mensen in de dorpen en steden rond sloop. Als het gif dat iedereen infecteert.

Terug naar Het eerste transport. Je volgt de meisjes op hun gang. Je ziet hoe de nazi’s meisjes neerknallen. Hoe ze kinderen afslachten. Hoe sommige gevangen zich verzetten door een gaskamer op te blazen en hun verzetsdaad uiteraard met de dood moeten bekopen. Andere joodse meisjes redden een jonge vrouw die net is gearriveerd door haar baby naar de gaskamer te brengen. En als eindelijk twee joden weten te ontsnappen en hun ervaringen delen met de Geallieerden, doen diezelfde Geallieerden… niets. Zelfs toen de bevrijders hun vliegtuigen over de nog bezette concentratiekampen heen lieten vliegen, deden ze niets om het lot van de joden te verlichten. Nog zo’n raadsel waarop ik nog geen afdoende verklaring voor heb kunnen ontdekken. Ik kan alleen maar bedenken dat het antisemitisme niet alleen de nazi’s had vergiftigd. Het was vermoedelijk wijder verbreid in de westerse wereld dan wij voor waar willen houden. En dat was niet gek trouwens, want ook in Amerika was racisme een normale zaak. En in Rusland wisten ze ook maar al te goed hoe men pogroms moesten organiseren. En de Slowaakse overheid en president Tiso? Die verhulde door listig taalgebruik de ernst en van de zaak. De joodse meisjes zouden drie maanden in dienst gaan van de overheid om hun vaderland te dienen. Het werden drie barre en dodelijke jaren in Auschwitz. De overheid wist ervan, en manipuleerde de bureaucratie en de burgerij door verhullende procedures en taalgebruik. Ja, ze betaalde de nazi’s zelfs voor de inzet van hun joden in de kampen.

Als door een wonder overleeft een aantal van de joodse meisjes de drie jaren in Auschwitz. Je volgt hen op hun pad naar huis. Waar complete families blijken te zijn uitgeroeid. Waar soms een vader, een moeder of een opa op de uitkijk staat. Je proeft het verdriet, je voelt de kwellingen en je snapt dat vrijwel alle meisjes hun kampervaringen nooit te boven kwamen.

Zo gaat dat dus als gewone mensen de kans krijgen hun sadisme te botvieren in woord of daad op even gewone medemensen die ongewone eigenschappen toegedicht worden. Zo gaat het dus als overheden discriminatie, racisme, haat en geweld niet willen bestrijden maar het aanwakkeren en faciliteren. Zo gaat het dus als onschuldigen schuldig worden verklaard en als de oudtestamentische zondebok zelve het kwaad van de wereld letterlijk moeten verdragen.

Eigenlijk meer wat gedachten bij Het eerste transport dan een echte recensie. Neem van mij aan dat dit aangrijpende boek je van de eerste tot de laatste bladzijde in zijn greep houdt. En als jou hetzelfde overkomt als mij, dat je dan nog dagenlang bezig bent met allerlei gedachten en vragen.

Het eerste transport / Heather Macadam / Uitgeverij Mozaïek / als paperback en als e-book