Hoe is het om een bij te zijn? Een vraag die nauwelijks te beantwoorden valt voor wie geen bij is. Wat er in een dierlijk bewustzijn omgaat is immers voor ons mensen niet te doorgronden. Wel kunnen we er onderzoek naar doen. We kunnen ons verplaatsen in zijn leefwereld, zijn gedrag analyseren en zijn lichaam in al haar facetten proberen te begrijpen. Eerder al schreef ik een recensie over het boek Een immense wereld van Ed Young dat aantoont dat dieren over onvermoede zintuigelijke vermogens beschikken. Lars Chittka doet in Het bewustzijn van de bij eigenlijk hetzelfde, maar dan toegespitst op de bij. Voor iedereen die geïnteresseerd is in bijen of insecten is dit echt een boek om te lezen.
Een immense opdracht
‘Veel van de werking van het bijenbrein kan alleen begrepen worden als we de uitdagingen van de voortdurend veranderende markt, waarin ze hun werk doen, in ogenschouw nemen.’ Deze zin kwam ik in het eerste hoofdstuk tegen en vormt dus het begin van de vraag of de bij over een bewustzijn beschikt. Dat een bij vanaf het moment dat ze uit de honingraat is gekropen een immense opdracht meekrijgt, wordt ook meteen duidelijk. Om haar honingmaag slechts één keer te vullen moet ze misschien wel duizend bloemen bezoeken en tien kilometer vliegen. En om één theelepel honing te krijgen, moet ze vaak honderd van dit soort vluchten ondernemen. Alleen al het lezen van dit soort informatie doet je hoofd duizelen. Daar komt dan nog bij dat bijen, in elk geval de honingbij, ook interacties aangaat met haar soortgenoten.
Communicatie
Bijen blijken vooral via feromonen (chemische cocktails die vrijkomen uit klieren op haar hele lijf, vijftien in geval van de honingbij) of door elektrostatische signalen af te geven die bijen kunnen voelen met bewegingsgevoelige haren. En dan kunnen ze ook nog eens symbolische bewegingen maken. Bijvoorbeeld het befaamde solodansje, de bijendans, waarmee ze aangeven waar zich een belangrijke voedselbron bevindt. Andere bijen zijn vervolgens in staat om de betekenis van de feromonen, elektrostatische signalen en dans te interpreteren en de betekenis ervan op te slaan en ernaar te handelen.
[tekst gaat verder onder de afbeelding]
Ultraviolet licht
Na het lezen van De immense wereld van Ed Young vroeg ik me af hoe het nou zit met het ultraviolette licht dat insecten wel kunnen zien, en wij mensen niet. Het leuke is dat ik in het boek Het bewustzijn van de bij foto’s tegenkom die dat haarfijn aantonen. Een bloem die in mensenogen geel is, ziet er gezien door een bij totaal anders uit. Niet geel, maar paars in verschillende tinten. En zou er een hommel op de bloem zitten, dan reflecteert diens witte achterlijf de uv-straling.
Navigeren
Halverwege de vorige eeuw ontdekte een wetenschapper dat bijen ook knap kunnen navigeren. Ze volgen een uit het hoofd geleerd vector met de zon als referentiepunt. Het gebruik van zo’n zonnekompas is zo eenvoudig niet. Ook een bijzondere eigenschap waarover bijen dus beschikken.
Efficiënte informatieopslag
En dat terwijl het bijenbrein niet groter is dan een vierkante millimeter! En toch vertonen bijen complex gedrag. Dat maakt het hoofdstuk over het brein van de bij tot een van de meest spannende in dit boek. Het is fascinerend om te lezen hoe het brein van een bij is opgebouwd en hoe het werkt. Het vergt aandachtig lezen, maar gelukkig helpen ook hier een aantal illustraties je om de materie te begrijpen. Het komt er kortweg hierop neer dat de studie van bijenhersenen aantoont dat hersenen, zelfs die van de bij, kennis kunnen vastleggen, hun omgeving kunnen verkennen, regels kunnen afleiden, de toekomst kunnen voorspellen en geschikt zijn voor efficiënte informatieopslag en het ophalen van die informatie.
Een individuele persoonlijkheid?
Als je dat eenmaal weet, dan is de vervolgvraag: hebben bijen een individuele persoonlijkheid? Wel, er blijkt inderdaad sprake van persoonlijkheidsverschillen tussen bijen. En er is ook sprake van een elementaire vorm van bewustzijn bij bijen.
Veel meer dan een machine
Hoe meer ik lees over de natuur, en zeker over de vermogens waarover dieren (en planten) beschikken, hoe meer ik er onder indruk van raak. Keer op keer tonen wetenschappers aan dat dieren (en planten) veel meer zijn dan de machine waar veel mensen ze voor houden. Dat een dier slechts zijn zogenaamde instinct zou volgen, wat dat instinct ook moge zijn. Het is namelijk een nogal onbewezen begrip, dat instinct. Het boek Het bewustzijn van bijen toont aan dat bijen, hoewel gezegend met een piepklein brein, over opmerkelijke cognitieve vermogens beschikken. En als dat voor bijen geldt, waarom dan niet voor veel meer andere dieren? Ook voor alle andere dieren geldt immers dat ze zich moeten verhouden tot een vaak zeer ingewikkelde wereld? Het stelt ons ook voor de morele vraag in hoeverre wij het recht hebben om dieren (ook insecten) te vervolgen en massaal te doden.
Een bijzondere leeservaring
Een bijzondere leeservaring dus weer. Het vergt wel een aandachtige geest, maar aangezien ons brein veel groter is dan dat van de bij, moet het voor de meesten onder ons geen enkel probleem zijn om Het bewustzijn van de bij te lezen. Ik raad het je aan, het zal je zeker aan denken zetten.
Het bewustzijn van de bij / Lars Chittka / Uitgeverij Noordboek / als paperback
Mijn tips voor natuurbeleving en vogels kijken
Met deze tips beleef je de natuur nog intenser en komen de vogels letterlijk dichterbij:
 | (voor elk budget de drie beste opties) |
 | (héél véél keuze, en zelfs met geheel contactloos verblijf en dus veilig!) |
 | (voor elk budget een paar opties) |
 | (per provincie gesorteerd) |
 | (aantrekkelijke planten voor vogels, vlinders en andere insecten) |
 | (lees hier mijn tips om spechten, mezen en roofvogels naar je tuin te lokken) |
 | (mijn persoonlijke top tien) |