Fascinerend toch hoe ook in de natuur sprake is van een wapenwedloop. Oerkwallen, zeeanemonen, slangen, spinnen en schorpioenen. Zomaar een paar diersoorten die zich op een wel heel bijzondere manier hebben bewapend: met gif. Op de achterzijde van het heel bijzondere boek Gif. Het dodelijkste wapen in de natuur schrijven Ronald Jenner en Elvind Undheim: ‘Een van de veelzijdigste, geavanceerdste en dodelijkste evolutionaire uitvindingen op aarde.’ En over deze uitvinding gaat het in dit boek.
Niemand minder dan Freek Vonk schreef het voorwoord van Gif. Het dodelijkste wapen in de natuur. Geen wonder, want ik ken deze bekende bioloog als iemand die niets liever doet dan slangen vangen met een of andere haakstok. Ik moet mijn eerste slang in het wild nog tegenkomen, maar onze Freek ontdekt ze aan de lopende band. Ik weet wel, dat doet hij in tropische streken en geholpen door lokale gidsen, maar toch. Hij schrijft: ‘Als bioloog kun je niet anders dan een diep respect voor gif hebben. Het is een geavanceerd moleculair product van miljoenen jaren evolutie, maar ook gevaarlijk spul waar je enorm mee moet oppassen.’ Wij mensen hoeven echter niet héél bang te zijn. ‘Wij komen alleen met gif in aanraking door argeloosheid, onwetendheid of onvoorzichtigheid.’ Dat kan Freek nu wel zeggen, maar elders in het boek lees ik toch echt dat jaarlijks ongeveer 1,8 miljoen mensen door slangen worden vergiftigd, wat leidt tot 400.000 amputaties en 100.000 sterfgevallen. Ook heel onverwachte dieren kunnen ons met hun gif treffen. Denk aan sommige soorten wantsen die zich voeden met ons bloed. Zij kunnen ziekten overbrengen die ons flink kunnen vergiftigen.
Maar goed. Ondertussen is gif ook een goede kracht in de natuur. Giftige dieren hebben ook zo hun rol in de ecologie. Ze beheersen de aantallen prooidieren. Zonder slangen, spinnen en andere giftige roofdieren zou het aantal knaagdieren wel eens enorm de pan kunnen uitrijzen. Om naar niet te spreken over insecten.
Nu is het ene gif het andere niet. En lang niet elk dier gebruikt gif om een prooi te vangen. Kikkers en salamanders zetten gif in om zich te verdedigen. Denk aan de gifkikkertjes in het Amazonewoud. Luizen gebruiken gif om zich te voeden, evenals bloedzuigers. Naar schatting 226.000 diersoorten zetten gif in, om welke reden dan ook. Dat is ongeveer 15 procent van alle beschreven diersoorten.
Wist je trouwens dat er ook een primaat is die een gifklier heeft? De plompe lori, een apensoort die in de regenwouden van Zuidoost-Azië leeft. De apen smeren zich in met gif om zich te beschermen tegen parasieten en tegen roofdieren. Het grootste giftige dier is ongetwijfeld een van de soorten schijfkwallen die met hun tentakels tot wel 37 meter reiken. Dat is wel bizar lang!
Zo passeren allerlei giftige dieren de revue in Gif. Het dodelijkste wapen in de natuur. Maar waaruit bestaat gif nu eigenlijk? Wat zit er in al die giftige cocktails? Eigenlijk is gif een stroperige, zoute soep dat een mengeling aan chemicaliën bevat. Zouten, peptiden, eiwitten zoals enzymen, aminozuren, lipiden en aminen verrijken het dodelijke goedje. Gif heb je in allerlei gradaties. De meest ingewikkelde giffen, zoals die van kegelslakken en spinnen, kunnen honderden of zelfs duizenden verschillende eiwitten bevatten. Elk gifmengsel heeft zo weer zijn eigen uitwerking. Muizen vallen in slaap of beginnen met hun koppen te schudden. Of de muizen vallen erdoor in coma of gaan op hun rug liggen terwijl ze met hun poten in de lucht trappen. En dan heb je nog gifsoorten die al deze gevolgen veroorzaken. Gezellig is het niet, dat begrijp je wel. Zo moet je goed oppassen voor de gifcocktail van de Braziliaanse gele schorpioen. Zijn gif werkt in op alle fysiologische systemen bij vergiftigde mensen. Tot de symptomen behoren het samentrekken van spieren en hartritmestoornissen, ontstekingen, kwijlen, diarree, hoge bloeddruk, pijn en zelfs een geforceerde erectie. De lust zal je ondertussen wel vergaan, schat ik zo in.
Fascinerend om te lezen over de kracht van gif, over hoe giffen in de loop van de tijd zijn geëvolueerd. Je leest ook hoe in de menselijke wereld gif en cosmetica zich hebben verenigd. En hoe de mensheid kan profiteren van al die schier oneindige variatie aan giffen die in de natuur voorkomen. Tap bijvoorbeeld het gif af van de Jararacalanspuntslang als je last hebt van hoge bloeddruk. Zijn gif ontspant de bloedvaten en verlaagt je bloeddruk. Het Gilamonster produceert een gif dat de bloedsuikerspiegel verlaagt. De rol van het gif hierin is onbekend, maar het is een probaat middel tegen type 2-diabetes. En heb je chronische pijn, dan snel op zoek naar de kegelslak wiens gif de doorgifte van pijnsignalen blokkeert.
Zo eenvoudig gaat dat natuurlijk allemaal niet. Daar hebben we gelukkig wetenschappers voor. Kijk, je zult maar last hebben van erectiestoornissen. Voor de meeste mannen niet fijn. Dan kun je jezelf een shot van het spinnengif Tx2-6 toedienen. Deze neurotoxine veroorzaakt subiet erecties, zelfs al zou de stoornis te wijten zijn aan hoge bloeddruk of diabetes, de belangrijkste risicofactoren bij menselijke erectiestoornissen. ‘Maar er schuilt een addertje onder het gras,’ schrijven de auteurs. Als de dosis wordt verhoogd, ontwikkel je symptomen die je de haren te berge doen rijzen. De haren gaan overeind staan, je begint te kwijlen en te zweten, tranen stromen uit je ogen, je begint te beven en vertoont starre verlamming tot de dood erop volgt. Toch maar eerst naar de dokter gaan voor een ander middeltje, is mijn advies.
Gif. Het dodelijkste wapen in de natuur. Het ultieme boek over gif in de natuur. Het is rijk geïllustreerd met talloze ontzettend mooie foto’s van – ja natuurlijk – tot de verbeelding sprekende giftige dieren. De toonzetting is dat van een populair-wetenschappelijk boek. Maar laat je hierdoor niet afschrikken. Ik vind dat de auteurs er in zijn geslaagd de tone of voice toegankelijk te houden. Natuurlijk kom je regelmatig een vakterm tegen, maar de teksten zijn absoluut leesbaar.
Alles over gif dus. Duik in de wereld van de giftige dieren en verwonder je over een bizar fenomeen.
Gif. Het dodelijkste wapen in de natuur / Ronald Jenner en Elvind Undheim / NewScientist / hardcover
De leukste cadeautjes voor een natuurliefhebber:
 | Elke vogelaar is blij met een nieuwe vogelgids. |
 | Elke vogelaar sjouwt rond met spullen. Met een goede rugzak stapt hij of zij vrolijk door de natuur. |
 | Vogelexcursies voor beginnende én gevorderde vogelaars. |
 | Voor de vogelaar die ook oog heeft voor de kleine dieren of planten. |
 | Als je het echt niet weet, dan is de keuze voor een paar wandelsokken altijd goed. |
 | In het veld is het altijd handig een zakmes bij te hebben dat meer kan dan alleen snijden. |
 | De vogels zien je echt minder snel met een paar camouflagehandschoenen aan. |
 | Voor de vogelaar die ook fotografeert... |
 | Hoor je maar weinig vogelaars over, maar voor iedereen die zuinig is op zijn verrekijker, telescoop of camera eigen onmisbaar. |
 | Elke vogelaar wil dichterbij de vogels komen. Een schuiltent is het ultieme cadeau. |
 | Het kan altijd beter, en dat geldt ook voor een verrekijker. |
 | Voor iedereen die toe is aan een lichtgewicht verrekijker. |