Een boek over de relatie tussen roofdier en prooidier. Dat was wat mij betreft heel welkom. Er zijn heel veel misverstanden over deze ingewikkelde relatie. Roofdieren worden door velen als ‘fout’ gezien, hun prooidieren als ‘goed’ of op zijn minst als ‘zielig’ en dus het beschermen tegen hun belagers waard. En, om voor mezelf te spreken: ik schrijf regelmatig iets over de zogenaamde voedselpiramide, maar klopt het allemaal wel wat ik schrijf? Ik ging op ontdekkingstocht in het fascinerende boek Gevaarlijk spel van Piet J. van den Hout. Een boek dat aantoont dat de relatie tussen roofdieren en prooien inderdaad ingewikkelder is dan velen (waaronder ikzelf) denken.
Al meteen in het eerste hoofdstuk van Gevaarlijk spel wordt de poort naar het paradijs geopend: Van den Hout voert je mee naar een waddengebied gelegen voor de Afrikaanse westkust: Banc d’Arguin. Hier overwinteren honderdduizenden steltlopers die we ook langs de Nederlandse kust zien: de rosse grutto, zilverplevier, kanoet, krombekstrandloper, regenwulp, bonte strandloper en vele andere soorten. Ondanks de hitte moet het er een walhalla zijn voor vogelliefhebbers, daar aan de kust van Mauritanië, pal onder Marokko. Het waddengebied is ook het paradijs voor de steltlopers: zij vinden er voedsel in overvloed. Maar het hoofdstuk is nog niet begonnen of de eerste lannervalken, slechtvalken en Barbarijnse valken schieten voorbij, en niet om van het zeegras in het waddengebied te eten…
Van den Hout bezoekt Banc d’Arguin voor zijn onderzoek naar de relatie tussen de valken en de steltlopers. Welke invloed hebben de valken op de populaties van hun prooidieren, de steltlopers? En hoe beïnvloeden de prooidieren de populaties van de valken? En wat valt er in bredere zin te zeggen over de relatie tussen andere roofdieren en hun prooidieren?
Verhalenderwijs ontdek je dat er sprake is van een heel dynamische relatie tussen jager en prooidier. De auteur vertelt over zijn ervaringen in het veld. Beeldend vertelt hij over de valken die boven zijn hoofd vliegen en een aanval inzetten. Aanvallen die slagen, maar ook aanvallen waarbij de prooi zijn aanvaller van zich af weet te schudden. Hij neemt je mee het wad op, als hij bij nacht en ontij netten gaat zetten om kanoeten te vangen voor zijn onderzoek. Ook voert hij je op heel toegankelijke wijze mee naar ontdekkingen van andere wetenschappers. En gaat hij in op de relatie tussen andere rovers en hun prooien. Leeuwen en gnoes bijvoorbeeld, zeesterren en mosselen en vele andere dieren. Juist het verhalende karakter van Gevaarlijk spel geeft het boek vaart en spanning. Er zit ontwikkeling in, op elke pagina valt iets te ontdekken.
Tot mijn opluchting ontdek ik dat mijn schrijfsels over de voedselpiramide niet helemaal uit de lucht gegrepen zijn (maar mijn schrijfsels schieten wel een beetje te kort). Dieren zijn wel degelijk door een keten van voedsel aan elkaar verbonden. Maar daar te stoppen, doet de samenhang tussen organismen onrecht. Er valt veel meer over te zeggen. De bioloog die deze samenhang ontdekte, Charles Elton, brak er zijn hoofd over. Hij zag bijvoorbeeld dat kleine levensvormen aan de brede basis van de piramide talrijk zijn en grote aan de top veel zeldzamer. En daarmee worden concrete uitdagingen geboren: waarom zijn er meer koolmezen dan haviken? En meer haringen dan haaien? Of, misschien nog wat beeldender: meer zebra’s dan leeuwen? Het blijkt te maken hebben met de overdracht van energie.
Dan volgen er mooie hoofdstukken over de interactie tussen de valken en steltlopers op Banc d’Arguin. Valken (en vrijwel alle andere roofdieren) blijken hun prooidieren zo onnozel mogelijk te houden. Door bijvoorbeeld grote delen van het jachtterritorium met rust te laten zodat de steltlopers daar zonder angst gaan rusten of voedsel zoeken. Op die ene dag dat de valken daar als bij verrassing een aanval uitvoeren, is de kans dat ze een steltloper vangen, groot. Groter in elk geval dan wanneer de valken elke dag over hun hele jachtgebied razen waardoor alle steltlopers overal voortdurend in angst leven en dus elk moment alert zijn. Overigens blijkt al snel dat de invloed van roofdieren op de totale populatie prooidieren te verwaarlozen is. Een valk zal nooit voldoende steltlopers vangen om de steltlopers uit te laten roeien.
Maar waar rovers zich instellen op het gedrag van hun prooidieren, daar stellen de prooidieren zich ook in op de aanvallen van de rovers. Ze leren zich verdedigen. Kanoeten worden wendbaarder door de vorm van de vleugels aan te passen (wat geleidelijk aan gebeurt, van generatie op generatie). Andere dieren camoufleren zich zodat ze niet opvallen. Weer andere prooidieren leren met elkaar samen te werken. Dat geldt ook voor steltlopers. Valt een valk aan, dan vormen de steltlopers grote zwermen die de valk in verwarring brengen. De eenzame steltloper die niet bij de zwerm aanhaakt, is trouwens vaak het haasje. Zelfzuchtige kuddes, noem je die zwermen, ze vormen één groot superorganisme. We kennen allemaal de beelden van sardientjes die enorme scholen vormen om aanvallen van haaien en andere roofvissen af te slaan.
Verrassend vond ik dat er binnen soorten sprake kan zijn van rangordes. Bij tureluurs en kanoeten blijken oudere vogels zo ongeveer het alleenrecht op te eisen om op veilige zandbanken ver uit de kust te mogen foerageren. Jonge, onervaren vogels worden gedwongen dicht onder de kant naar voedsel te zoeken, waar de pakkans door roofvogels het grootst is. Maar daar staat tegenover dat de jonge kanoeten dicht onder de kust langer kunnen foerageren dan de oudere vogels en dat ze er de oudere ‘bazige’ vogels ontlopen. Bovendien bevatten de schelpen die ze daar eten minder giftige stoffen dan de schelpen die verder uit de kust leven. Uit het onderzoek dat Van den Hout deed bleek trouwens dat jonge vogels die de dans ontsprongen jaar na jaar verder uit de kust gingen foerageren. Levenservaring blijkt ook in de vogelwereld van belang te zijn, zo lijkt het.
Is er sprake van een ‘wapenwedloop’ tussen roofdier en prooi? Die indruk wordt weleens gewekt. En ja, daarvan is sprake, maar tot op zekere hoogte. Cheeta’s en antilopen die over de savanne razen kunnen immers niet van generatie op generatie sneller worden. Hun lichaamsbouw kent zo zijn beperkingen. Anders wordt het wanneer een prooidier in staat is zijn vijand te doden. Dan kan zich een evolutionaire wapenwedloop voordoen waarbij de prooi zijn belager dwingt om steeds betere vaardigheden te ontwikkelen.
Het lezen van Gevaarlijk spel was een avontuur op zichzelf. Er valt zoveel te zeggen over de relatie tussen roofdier en prooi. Over de invloed van de factor ‘angst’ bijvoorbeeld. Over concurrentie tussen soorten. En over de functie van roofdieren in het ecosysteem. Dat laatste vond ik een belangrijke ontdekking. Ontdoe de voedselpiramide van zijn roofdieren in de top en sommige ecosystemen worden ingrijpend aangetast. Of zo je wilt: ze storten in. Toen de zeeotter aan de westkust van Amerika uitstierf, verdwenen de uitgestrekte kelpwouden voor de kust. Wat bleek? De zeeotters aten zee-egels. De zee-egels eten kelp. Toen er geen zeeotters meer waren, explodeerde de populatie zee-egels die de kelpwouden opvraten. Waarna de populaties vissen en andere onderwaterdieren implodeerden en de bodem bedekt werd met een dikke laag zee-egels. Hetzelfde gebeurde in Yellowstone Park toen wolven en beren werden geëlimineerd. Tot mijn verbazing ontdekte ik dat al begin twintigste eeuw in Yellowstone Park zich dezelfde verschrikkelijke taferelen hebben afgespeeld als bij ons in de Oostvaardersplassen. Duizenden en duizenden grote grazers stierven een ellendige hongerdood nadat in wolven en beren waren uitgeroeid. Kenden onze beleidsmakers hun geschiedenisboekjes niet toen ze de grote grazers binnen de hekken in de Flevopolder opsloten?
En dat brengt Van den Hout tenslotte bij de invloed van de mens op het ecosysteem. En die blijkt niet gering. Ik ben volgens mij in Gevaarlijk spel nauwelijks voorbeelden tegengekomen van roofdieren die in staat waren zonder invloeden van buitenaf complete populaties van hun prooidieren weg te vagen. Maar kom daar eens om bij de mens. Overal waar de moderne mens op het toneel verscheen, ontstonden uitstervingsgolven. Grote landdieren stierven als eerste uit. Het ging weliswaar geleidelijk aan, maar binnen enkele duizenden jaren waren deze bijzondere dieren toch mooi uitgestorven. Geen enkel continent ontkwam aan deze massale uitroeiing. Als roofdier heeft de mens zich onaantastbaar in de top van de voedselpiramide gevestigd. Op de een of andere manier heeft de evolutionaire wapenwedloop hem in staat gesteld zich de status van oppergod aan te meten. De mens trekt als beheerser aan de touwtjes. Maar hoewel de natuur voortdurend op zoek is naar evenwicht, is er zelden tot nooit sprake van evenwicht. Of het moet zijn dat elk moment een nieuw evenwicht brengt. Een nieuwe toetreder kan de status quo zomaar verstoren. Zo ingrijpend kan dat zijn dat het roofdier aan de top plots verandert in een prooidier, stel ik me zo voor. Zelfs een god kan van zijn troon vallen. Maar dat zijn mijmeringen van mijzelf en komen niet in het boek voor. En nog zo’n mijmering die lang nadat ik de laatste pagina had gelezen in mijn hoofd bleef rondspoken: hoe kunnen wij mensen ervoor zorgen dat die ingewikkelde en tegelijkertijd kwetsbare samenlevingsvormen en ecosystemen behouden blijven?
Gevaarlijk spel is het eerste boek dat ik heb gelezen waarin zo grondig wordt ingegaan op de ingewikkelde relatie tussen roofdier en prooi. De heldere en verhalende manier van schrijven geven Gevaarlijk spel vaart en diepgang. Het lezen van Gevaarlijk spel was van de eerste tot de laatste bladzijde een groots avontuur. Behoort voor mij tot de beste natuurboeken die ik de afgelopen paar jaar gelezen heb.
Gevaarlijk spel / Piet J. van den Hout / Atlas Contact / als paperback en als e-book
De beste verrekijker van dit moment
 | De Vortex Diamandback HD 10x42 is vernieuwd. Wat mij bij het testen opviel was het stoere uiterlijk, de heerlijke handligging en het heldere beeld. De vormgeving vind ik uitgekiend. Ik ben heel enthousiast over deze verrekijker en dus is dit voor mij hét instapmodel voor beginnende vogelaars en 'gewone' natuurliefhebbers. |
 | Door Roots Magazine verkozen tot beste verrekijker in deze prijsklasse. |
 | Nikon is voor mij een merk waar ik niet direct aan denk als ik aan verrekijkers denk. Maar test ik een Nikon verrekijker dan valt me altijd op hoe contrastrijk en helder de beelden zijn. En dat geldt ook voor het vernieuwde model Nikon Prostaff P7 8x42. |
 | GPO is één van de meest populaire merken van dit moment. De makers hebben hun sporen verdiend in de wereld van de verrekijkers. In het middensegment is dit een heel gunstig geprijsde verrekijker die en rustig en haarscherp beeld levert. |
 | Nikon is voor mij een merk waar ik niet direct aan denk als ik aan verrekijkers denk. Maar test ik een Nikon verrekijker dan valt me altijd op hoe contrastrijk en helder de beelden zijn. Door het relatief lage gewicht biedt deze verrekijker ook nog eens een hoog gebruikscomfort. |
 | De verrekijkers van Zeiss staan garant voor kwaliteit. In het middensegment tot € 600 is dit één van de topkijkers. Deze verrekijker levert een hoog gebruikscomfort. |
 | GPO is één van de meest populaire merken van dit moment. De makers hebben hun sporen verdiend in de wereld van de verrekijkers. De GPO Passion HD 10x42 is in deze prijsklasse het meest betaalbare model. Het beeld is natuurgetrouw, contrastrijk en superhelder. Een aantrekkelijke prijs-kwaliteitverhouding in deze prijsklasse. |
 | De verrekijkers van Leica staan heel hoog aangeschreven onder vogelaars. De modellen zijn robuust en stoer. Deze verrekijker is voorzien van hoogwaardige technologie en biedt een haarscherp beeld. |
 | Scherp en helder beeld van rand tot rand. Dit is een echte topkijker van het gerenommeerde Amerikaanse merk Vortex. Deze kijker heet een extreem breed beeld en ligt heerlijk in de hand. |
 | Dé nieuwe reeks topkijkers van Swarovski. Levert nóg meer kijkgemak, helderheid, lichtheid, contrast en stabiliteit op. En met een gezichtsveld van 159 meter is dit model onovertroffen. De ab-so-lu-te topkijker van dit moment! |
 | Na de NL Pure hét topmodel van Swarovski. Nog altijd een revolutionair model dat garant staat voor levenslang fabuleuze kijkervaringen. En nu ook nog eens behoorlijk in prijs verlaagd! |
 | Hét topmodel van Zeiss dat niet alleen een fantastisch beeld oplevert, maar ook nog eens heerlijk in de hand ligt, weet ik uit ervaring. En het gezichtsveld van 148 meter is ook absoluut top. Een geweldige verrekijker! |
Alles voor een diervriendelijke tuin Het hele jaar rond de dieren in je tuin welkom heten. Met de juiste nestkast, een voederplank, waterschaal of schuilmogelijkheden. Op Vivara.nl vind je een uitgebreid aanbod aan betrouwbare natuurproducten voor in de tuin. |  |