De Middeleeuwen worden ook wel als donker omschreven. Een millennium waarin er nauwelijks sprake was van wetenschappelijke vooruitgang. Dat beeld klopt echter maar zeer ten dele. Niet in het West-Europa met zijn christelijke beschaving, maar juist in het islamitische Midden-Oosten bloeiden kenniscentra als nooit te voren. Waarbij de kennis de welvaart achterna ging, viel me op tijdens het lezen van De zeven steden van Violet Moller die in haar boek laat zien hoe klassieke ideeën de Middeleeuwen overleefden, en welke bijdragen elkaar opvolgende heersers aan dat overleven leverden.
Violet Moller, historicus en schrijver, zet in haar boek De zeven steden in bij het jaar 500 na Christus. Het Romeinse rijk in het westen is gevallen. In het oosten probeert een keizer Constantinopel de pracht en praal van Rome opnieuw tot leven te wekken, maar hij voert ondertussen onophoudelijk oorlog met de Byzantijnen. De economie stort in, ziekten en dood waren rond, rampen zijn nooit ver weg. Het christendom is ondertussen tot staatsgodsdienst verheven en volgens de auteur doen kerkleiders verwoede pogingen om de hele wereld te kerstenen. Inzichten van heidense filosofen passen daar bepaald niet bij. Complete bibliotheken worden vernietigd, talloze geschriften gaan verloren en als in 529 Keizer Justinianus de Academie in Athene, het centrum van de neoplatoonse filosofie en het paganistische verzet sluit, vluchten de filosofen naar Perzië met medenemen van hun boeken en kennis. Hier en daar overleven enkele voorchristelijke geschriften doordat ze in de bibliotheek van een klooster terecht komen en daar worden gekopieerd. Andere geschriften rotten eenvoudigweg weg. Dat is op zichzelf geen wonder. De boekrollen waarop deze geschriften te boek zijn gesteld zijn zo kwetsbaar, dat ze onder natuurlijke omstandigheden al snel vergaan, laat staan dat ze de vernietiging van tempels en bibliotheken zullen overleven. En maar weinig mensen die zich nog bekommeren om het kopiëren van deze geschriften, zoals voorheen gebeurde. Dat wist ik niet en ik verbaasde me er dus over dat slechts een fractie van de geschriften van bijvoorbeeld Euripides, Sophocles en Aeschylus de tand des tijds wist te overleven. Bijzonder spijtig, de tragedies die dit drietal heeft achtergelaten zijn het lezen meer dan waard.
Alexandrië
Goed, laten we de misère even achter ons laten. Want de wetenschap viel in het christelijke westen dan wel nagenoeg stil, in andere centra bloeide die juist op. Violet Moller reist in het boek langs zeven steden waar in de Middeleeuwen de wetenschap tot grote bloei kwam. Wat mij opvalt is dat de kennis de welvaart volgt. Kwam een stad in de invloedsfeer van een heerser die geïnteresseerd was in wetenschap en kunst, dan kwam de wetenschap daar in een mum van tijd tot grote bloei. Zo’n heerser wilde zich immers omringen door de beste wetenschappers van zijn tijd. En zo begint de reis van Violet Moller en van de lezer in Alexandrië, een vermaarde stad in het huidige Egypte, de plaats waar de grootste bibliotheek van die tijd stond en waar de heersers van die tijd er alles aan deden om wetenschappelijke manuscripten te verzamelen en die te gebruiken. Zo woonde en werkte de bekendste wiskundige van die tijd in Alexandrië: Euclides, auteur van De Elementen, een uitleg van de universele principes van de mathematica dat verrassend genoeg tot in de vorige eeuw op Britse scholen werd gebruikt als lesboek.
In het jaar 500 houdt het echter op in Alexandrië. De beroemde bibliotheek was (deels) afgebrand en ontelbare manuscripten lagen weg te rotten. De inkt vervaagde en de boekrollen vergingen tot stof.
Bagdad
Een aantal eeuwen later, in de tiende eeuw, is het de stad Bagdad die het centrum van de wetenschappelijke wereld is. De stad zelf was het resultaat van een staaltje hoog ontwikkelde architectuur. En hoewel Bagdad bestuurd werd door leiders die de islam aanhingen, heerste er een enorme dynamiek in de stad. Intellectueel onderzoek bloeide en concurreerde nog in niets met verstarde conservatieve ideeën in de islam (zoals in later eeuwen wel het geval). Uit alle windstreken stroomde kennis de stad binnen. Een leuke ontdekking vond ik dat juist in Bagdad ons decimale stelsel werd ingevoerd als zijnde leidend waardoor de handel in Bagdad tot grote bloei kwam.
Europese steden
Helaas, ook Bagdad had het eeuwige leven niet en de grote bloei werd gevolgd door een sterke neergang. De Spaanse stad Córdoba werd het nieuwe centrum van de wetenschappelijke wereld, ook al onder invloed van islamitische leiders. Het kwam door een schisma in de islam dat een verbannen moslimleider in Córdoba terecht kwam en er een dynastie opbouwde. De namen van de filosofen Maimonides en Averroes zijn aan deze stad verbonden. Nadat echter Córdoba in handen viel van christelijke heersers, werden ook daar complete bibliotheken vol antieke geschriften verbrand en vernietigd. Toledo nam echter al snel de fakkel over en werd het nieuwe Mekka van de wetenschap. En dan gaat het snel: West-Europa verdringt voorgoed de dominante plek die in voorbije eeuwen aan islamitische heersers en rijken was voorbehouden. De wetenschapsbeoefening raakte in de moslimwereld steeds verder in verval en kwam nu juist in West-Europa tot grote bloei. Dat had overigens ook weer alles te maken met economische groei en bloei in steden als Salerno, Palermo en Venetië.
En hoe ging het verder?
En hoe ging het verder? In een kort afsluitend hoofdstuk gaat Violet Moller hierop in. West-Europa maakte de renaissance mee. De ware wijsheid was voortaan niet meer (exclusief) te vinden door het bestuderen van oude geschriften. Wetenschappers werden steeds meer aangemoedigd om onderzoek te doen naar de natuur. Copernicus was één van hen. Hij kwam met zijn heliocentrische theorie in botsing met de kerkelijke leer, maar nieuwe inzichten lieten zich niet meer in een kerkelijk keurslijf dringen. Europa stond aan de vooravond van een wetenschappelijke revolutie waardoor dat werelddeel de macht naar zich toe zou trekken.
Conclusie
De zeven steden vond ik een heel interessant boek. Het laat de ontwikkeling van de wetenschap zien in een reis langs zeven steden die nu nog tot de verbeelding spreken. Het is een reis door duizend jaar van wetenschappelijke ontwikkeling in de context van de opkomst van nieuwe religies. Vanaf het jaar 500 werd het christelijke geloof steeds meer de leidende godsdienst in West-Europa. En vanaf de zevende eeuw veroverde de islam grote delen van het Midden-Oosten en Europa. Het beeld dat in de islam van wetenschappelijke vooruitgang geen sprake was, moet worden bijgesteld. In de jaren 500 tot ongeveer 1.100 waren het juist islamitische heersers die wetenschappelijk onderzoek en de ontwikkeling van nieuwe ideeën stimuleerden. Later, toen de islamitische wereld in de greep van een verstarde orthodoxie kwam en haar macht kleiner werd, nam het christelijke Europa het stokje over. De renaissance ontketende een wetenschappelijke revolutie die tot op de dag van vandaag niet te stuiten blijkt.
De zeven steden / Violet Moller / Uitgeverij Meulenhoff / als hardcover en als e-book
Duurzame producten voor de vogels in je tuin Het hele jaar rond de vogels in je tuin welkom heten. En zeker in de herfst en de winter! Met verantwoorde producten zoals vogelvoer en nestkasten om in te schuilen. Op Vivara.nl vind je een uitgebreid aanbod aan betrouwbare natuurproducten voor in de tuin. |