De eerste zinnen van een boek zijn vaak de belangrijkste. Word je door deze eerste aanloop geraakt, dan duik je met heel je gewicht in het boek. En dat overkwam me bij het lezen van De zee. Het duistere begin, zo luidt de titel van het eerste hoofdstuk waarboven zij de beroemde zin uit Genesis plaatst: ‘De aarde was woest en doods, en duisternis lag over de oervloed.’ Niet omdat Carson gelovig was, integendeel, maar wel vanwege de mythische duiding van deze zin, denk ik. ‘Het begin van iets neigt ertoe in nevelen te zijn gehuld, wat ook geldt voor het begin van die grote moeder van alle leven, de zee.’ Wat volgt is een poging om de ontstaansgeschiedenis van de zee te beschrijven. Een reis terug in de tijd, of beter: een verkenning van de eeuwigheid, want ze springt met een reuzenstap twee miljard jaar terug in het verleden, toen de aarde en daarmee ook de oceanen ontstonden. Nauw met de zee verbonden is ook de maan, het hemellichaam dat uit de aarde voortkwam en zich met een zekere snelheid van haar moeder vandaan beweegt. Ooit, in een niet voor te stellen toekomst, zal de maan zo ver van de aarde staan, dat de getijdebewegingen stoppen.

Hoe de zee het mysterieuze, wonderlijke spul voortbracht dat protoplasma heet weten we niet. Maar de eerste levende wezens kunnen eenvoudige micro-organismen zijn geweest. En al die tijd hing er een dik wolkendek boven het rond der aarde. Het leven werd in de loop van miljoenen jaren complexer, maar alleen in de zee. De continenten waren levenloos. Gebergten ontstonden toen de aardkorst door afkoeling kromp. En ondertussen evolueerde het leven in zee en het moeten volgens Carson wel planten zijn geweest die als eerste de stap naar het land wisten te maken. Pas toen het land omhoog kwam en de zeeën zich terugtrokken, verscheen een amfibie-achtig wezen op het land. De opmaat naar een uiterst complexe en gevarieerde biodiversiteit op een planeet die voortdurend in beweging zou blijven tot op het moment van het schrijven van deze recensie aan toe, en hopelijk en waarschijnlijk nog wat langer ook.

De zee blijkt een immense rijkdom aan leven te bevatten. Een kopje water kan talloos veel miljoenen diatomeeën bevatten, plantaardige cellen die zo klein zijn dat ze niet waarneembaar zijn voor het menselijk oog. En onderzoek je nauwkeurig dan zie je in datzelfde kopje water talloze kleine dieren wemelen die leven van die diatomeeën, de basis van het leven in de zee. En wie zich in de nacht op het water waagt, zelfs op het peilloze diepe water van de oceanen, die zal ontdekken dat de zee juist dicht bij het oppervlakte wemelt van de meest wonderbaarlijke dieren die je overdag niet ziet. Carson weet zich verbonden met schrijvers uit het verleden die op onderzoek uitgingen, de oceaan op om zich mee te laten drijven op de stromen. Alle delen van de zee, zelfs de diepste en de meest ondiepe, blijken met elkaar verbonden te zijn. In elke zone kent het leven zijn eigen verschijningsvormen en plots kan de ene zone overgaan in de andere.

Het zoutste zeewater is dat van de Rode Zee. De Sargassozee is het zoutste deel van de Atlantische Oceaan en de zeeën rond de polen zijn het minst zout vanwege het regenwater, de sneeuw en het smeltend ijs dat zich met de zoute wateren mengt.

Carson verkent de diepzee, ze onderzoekt de diepste bodems van de oceanen waar zich metershoge lagen sediment kunnen ophopen die het verhaal van zee en aarde vertellen en onderzoekers in staat stellen het verhaal van het klimaat van de afgelopen 10.000 jaar te vertellen. Ze beschrijft hoe eilanden worden geboren en hoe oeroude zeeën zich vormden. En dan moet ook de invloed van winden worden genoemd die alles bepalend zijn voor de bewegingen van het water.

Het verbond van de aarde met de maan en met de zon blijkt uit de getijden. De maan veroorzaakt door haar zwaartekracht de getijden op aarde, maar wonderlijk genoeg duwt de wrijving van de getijden de maan steeds verder weg. Carson verbaast zich over de grunion, een glinsterend visje dat kort na volle maan opduikt in de branding van de standen van Californië. Ze laten zich op de hoge golven van het springtij meevoeren het strand op waar ze blijven liggen en mannetje en vrouwtje samen komen.

En dan is daar plots het tweede citaat uit het Oude Testament: ‘Uit zijn kamers komt de storm tevoorschijn, de noordelijke winden voeren koude aan.’ Een citaat uit het boek Job, dat het motto vormt van het hoofdstuk over de wereldthermostaat. Want dat is de zee. De temperatuur van de oceaan is van grote invloed op het klimaat op aarde. Carson schreef haar boek in 1951 toen het wetenschappelijk onderzoek naar de zee, aarde en klimaat nog in de kinderschoenen stond. Dat wetenschappelijke kennis ondertussen is toegenomen, is evident, maar nergens hinderlijk. Sterker nog, Carson had toen al een scherp oog voor de bedreigingen van zee en milieu wanneer ze schrijft over het storten van nucleair afval in de bodemloze zee en over het winnen van olie op zee en in oceaan. Jaap Tielbeke filosofeert in zijn voorwoord over wat Carson nu zou zeggen wanneer ze met haar achterneefje bij de branding zou staan. Hij ontkomt niet aan ontnuchterende beelden die besluit met een fragment uit een interview met Carson aan die in 1963 in een uitzending van CBS-Reports zei: ‘Ik geloof echt dat we in deze generatie in het reine moeten komen met de natuur en ik denk dat we worden uitgedaagd, zoals de mensheid nog nooit is uitgedaagd, om onze volwassenheid en beheersing te bewijzen, niet over de natuur, maar over onszelf.’ Helaas moet Tielbeke constateren dat de mensheid zestig jaar later op zijn best zich nog in de puberteit bevindt.

‘De zee is overal om ons heen. De winden die over land waaien, vinden hun oorsprong in haar enorme uitgestrektheid en proberen er immer naar terug te keren. De continenten lossen op en komen, als korrel na korrel geërodeerd land, in zee terecht. Net zo keert de regen die uit haar is voortgekomen terug in de vorm van rivieren. Haar mysterieuze verleden omvat de volledige, vage herkomst van het leven, en uiteindelijk ontvangt ze, nadat het wellicht vele veranderingen heeft doorgemaakt, de dode omhulsels van datzelfde leven. Want uiteindelijk keert alles terug naar de zee, naar Oceanus, de oceaanrivier, zoals de eeuwige stroom van de tijd, het begin en het einde.’

Laat je niet misleiden door de saaie en zakelijke cover van De zee. Wat is dit een prachtig boek! Een natuurboek dat in zulke elegante taal geschreven is, ken ik niet. Het was een genot om dit boek te lezen.

De zee / Rachel Carson / Athenaeum / als paperback en als e-book