Wat heeft de slachting onder aanvoering van gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen onder Bandanezen in de zeventiende eeuw te maken met de huidige klimaatcrisis? Zo op het eerste oog helemaal niets. Toch laat de Indiase schrijver Amitav Ghosh in zijn indringende boek De vloek van de nootmuskaat zien dat er wel degelijk een verband is. Het is de westerse blik op de aarde, op de medemens en de natuur die zich een paar eeuwen geleden in al haar verschrikkingen openbaarde. En die blik, die mechanistische kijk op de aarde, houdt de wereld nog altijd in haar greep, in een wurggreep, zoals deze boeiende schrijver duidelijk maakt.
Actuele Top 10 Best Verkochte Verrekijkers Wat is de Top 10 Best Verkochte Verrekijkers van dit moment? En welk merk staat het meest in de Top 10? Wat blijkt? Een goede verrekijker hoeft niet duur te zijn! |  |
Op dinsdag 26 november 2024 ontving Amitav Ghosh uit handen van koning Willem Alexander de Erasmusprijs 2024. De Erasmusprijs wordt elk jaar uitgereikt aan een persoon of instelling die een uitzonderlijke bijdrage heeft geleverd op het gebied van de geesteswetenschappen, sociale wetenschappen of kunsten.
Jan Pieterszoon Coen, waar een klein landje trots op is, onze held. Hij stelde het monopolie van de handel in de nootmuskaatnoot immers veilig. Niet door slim te onderhandelen met de bevolking op het verre Banda. Nee, hij joeg een groot deel van de bevolking eenvoudigweg over de kling, en ander deel verdreef hij en dan maakte hij er ook nog tot slaaf. De aandeelhouders van de VOC waren apentrots op hun gouverneur-generaal. Het levert Coen nog altijd een ereplaats onder de Nederlandse helden op met zowaar een eigen tunnel, en terecht, want de zowat de hele oude binnenstad van Amsterdam is gebouwd op de rijkdommen die de VOC vergaarde. Rijkdommen op bloed gebouwd, want de slachting op Banda gevolgd door een intocht van tot slaaf gemaakten, werd gevolgd door nog meer duivelse wandaden. Zouden we met de blik van nu de moordpartij van toen moeten kwalificeren, dan is slechts één woord adequaat: genocide. Niemand minder dan onze oud minister-president Jan-Peter Balkenende, destijds tevens leider van het CDA, wenst ons land de VOC-mentaliteit toe. Hij realiseert zich in een later interview dat de VOC ook duistere kanten kent, maar kijkt liever naar de positieve. Beseft hij ook dat juist die VOC-mentaliteit een belangrijke aanjager is van nog voortdurende verwoesting van onze aarde?
Het is een Indiase schrijver die ons op pregnante wijze wijst op de mechanistische visie die de aandeelhouders van de VOC, Jan Pieterszoon Coen, de Engelsen in Noord-Amerika, Columbus in Zuid-Amerika, het huidige kapitalisme en niet te vergeten het militaire apparaat verenigt. Waar die mechanistische visie voor staat? Die staat voor de exploitatie van de aarde, de natuur en de medemens. De aarde en de natuur bestaan slechts bij de gratie van de grondstoffen die de mens voor eigen doeleinden kunnen gebruiken. En als het moet verdrijven we alles en iedereen van hun geboortegronden, de plek op aarde waarmee zij verbonden zijn. En dit alles in naam van het onverzadigbare monster dat we economie noemen, de welvaart van de happy few, de moloch dat alles en iedereen verslindt wat hem in de weg staat. Of, om met de woorden van Jan Coen te spreken: ‘Er kan geen handel zijn zonder oorlog en geen oorlog zonder handel.’
De kolonisten in Noord-Amerika traden al snel in Coens spoor. De puriteinen, onder calvinisten van allerlei snit hoog geprezen, kweten zich dapper van hun taak om de oorspronkelijke bevolking van Amerika te elimineren en om ‘de herinnering aan hen van de aarde te verwijderen’ zoals John Mason het uitdrukte, ‘door de naam van de stam uit te wissen.’ Pequots, indianen die de slachting hadden overleefd, mochten zich niet langer Pequots noemen. De Pequot River werd omgedoopt tot de Theems en het dorp Pequot zou voortaan New London heten. Terraforming noemt Amitav Ghosh dit, het aanpassen van immense stukken land aan de levensstijl van een ander continent. Een transitie die onvermijdelijk de ondermijning en eliminatie inhoudt van de levenswijzen van degenen die deze landen gedurende vele duizenden jaren hadden bewoond. En alle soorten van oorlogsvoering werden (en worden) ingezet: het simpelweg afslachten van de lokale bevolking, het slopen van de oorspronkelijke natuur en natuurlijke rijkdommen die lokale bevolkingen in de armoede drijft en het sterven van die bevolkingen versnelt als gevolg van ziekte en ondervoeding (dat nog het liefst want dan waren het immers natuurlijke omstandigheden die de oorzaak waren van de rampspoed en niet de kolonist). Was een gebied eenmaal veroverd, dan wekte het veroverde land al snel de indruk dat het serviel en inert was. ‘Veroverd, inert en serviel, kan de Aarde niet langer veredelen, noch verrukken, noch nieuwe aspiraties voortbrengen. En hier komt de zin die de mentaliteit van de VOC en kolonisten van weleer verbindt met de culturen van de moderniteit: ‘Mettertijd is deze minachtig zo diep geworteld geraakt in de culturen van de moderniteit dat zij een deel is geworden van haar onzichtbare fundamenten.’ Dit vind ik de meest griezelige zin in De vloek van de nootmuskaat. Het leidt uiteindelijk tot de constatering dat aan het eind van de negentiende eeuw een groot aantal liberale, progressieve westerlingen het idee dat de vooruitgang van de mens zou moeten leiden tot de volledige uitroeiing van andere soorten, en zelfs van de meeste mensen als louter common sense werd aanvaard. ‘Het is een visie waarin genocide en ecocide niet alleen worden gezien als onvermijdelijk, maar als instrumenten voor een hoger doel.’ Ik kan niet anders dan concluderen dat de verschrikkingen van de Holocaust niet op zichzelf staan. Hitler was geen eenling, stond niet eenzaam op een Duits eiland waar het gruwelijk mis ging.
Amitav Ghosh haalt verderop de beroemde roman The Lord of the Flies van William Golding aan. Het schoolvoorbeeld van een roman waarin de ‘oerwerkelijkheid van egoïsme en agressie het overnemen van de empathie en sociaal gedrag’. The Lord of the Flies presenteert het beeld van de menselijke natuur waarin westerse elites willen geloven, omdat het een product is van dezelfde voorstellingen waarop hun eigen wereldbeeld is gebaseerd.
Terzijde, Amitav Ghosh gaat in mijn ogen op veel geraffineerdere manier in op de betekenis van The Lord of the Flies dan Rutger Bregman doet in zijn bestseller De meeste mensen deugen.
Verderop in De vloek van de nootmuskaat onderstreept Amitav Ghosh dat ideeën over uitroeiing geen bijkomstige gedachte waren die soms in de hoofden van belegerde witte mensen opkwamen. Het idee van uitroeiing stond centraal in de westerse elitecultuur, en was geen marginaal fenomeen. Uitroeiing bleek een ander woord voor natuurlijke selectie. ‘Contact met Europeanen leidt onvermijdelijk tot de vernietiging van de lagere, mentaal onderontwikkelde volkeren van andere continenten,’ aldus Alfred Russel Wallace, de medeontdekker van de evolutietheorie. In 1898 verklaart lord Salisbury, premier van Groot-Brittannië: ‘Men kan de naties van de wereld ruwweg verdelen in de levende en de stervende.’ De verschrikkelijke conclusie is onvermijdelijk: ideeën over uitroeiing zijn eigenlijk gemeenschappelijk Europees erfgoed en niet exclusief eigendom van Duitse nazi’s. Ik vind dit inzicht griezelig, een verschrikkelijke gedachte.
Hoe dit alles te verenigen met de klimaatcrisis die onze aarde teistert? Wat de uitroeiing van vreemde en minder ontwikkelde volkeren in voorbije eeuwen verenigt met de klimaatcrisis is de mechanistische visie die het kapitalisme over het hele aardrond kenmerkt. In deze visie, in deze levensbeschouwing die velen in het westen nog altijd koesteren, is de aarde geen plaats van verrukking, van ingewikkelde en kwetsbare netwerken waarin mens, dier en plant tot bloei komen, waarin verhalen ontstaan, en ontelbare organismen zich op veelkleurige wijze tot elkaar verhouden. In deze visie is de aarde slechts een te exploiteren planeet, nuttig voor die mensen die bevoorrecht zijn om te delen in de financiële rijkdom die dit exploiteren oplevert. Maar op ontstellende wijze verwoestend voor mens, dier en plant én klimaat die niet behoren tot de happy few.
De westerse visie maakt de aarde serviel en inert en de rijke westerling (en alle andere rijken die hieraan meewerken) raakt zijn ziel kwijt.
Het neoliberalisme en het kapitalisme zullen de landschappen en de Aarde nooit begrijpen zoals veel ‘wilde’ en ‘beestachtige’ mensen hun leefomgeving begrepen en begrijpen.
In de slothoofdstukken pleit Amitav Ghosh voor een vitalistische politiek die wel degelijk oog heeft voor rechtvaardigheid, voor de schreeuw van de aarde en de schreeuw van de armen, zoals paus Franciscus doet in zijn encycliek Laudato Si. In dit verband wijst Ghost ook op sjamanisme, Boeddhisme en andere oorspronkelijke natuurgodsdiensten. Dit vind ik als calvinist niet de meest overtuigende hoofdstukken, maar verraadt zich hier niet de mechanistische visie in mijzelf? Want speelt en speelde juist het christendom geen kwalijke rol in de terraforming en de uitroeiingsgolven die natuurvolkeren in Afrika, Azië, Australië, Zuid-Amerika en Noord-Amerika teisterden? Wat als christelijke missionarissen de levenswijze van de natuurvolkeren wel hadden gerespecteerd en de rijke inzichten van deze ‘wilden’ hadden gewaardeerd?
Schokkend ook om te lezen dat in de VN-klimaatdoelen de uitstoot van het militaire apparaat niet wordt meegenomen. Afgedwongen door de Verenigde Staten. Niet voor niets. De uitstoot van alleen al het Amerikaanse militaire apparaat is immens. En de belangen van het Amerikaanse leger zijn innig verstrengeld met de geopolitieke belangen (lees: de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen) van het land. Amitav Ghosh blijft een optimist, maar eerlijk gezegd werd het mij bang te moede tijdens het lezen van de hoofdstukken over hoe het militaire apparaat zich verhoudt tot de VN-klimaatdoelstellingen.
Conclusie
Ik vind De vloek van de nootmuskaat één van de meest verschrikkelijke boeken die ik ooit gelezen heb. Het brengt een duivels element in de westerse cultuur aan het licht. Het opende mijn ogen voor de mechanistische visie die neoliberaal en kapitalist koesteren in hun morbide drang om rijkdom aan de aarde te ontfutselen. De aarde die daarna woest en ledig achter zal blijven en waarvan je je niet kunt voorstellen dat er weer een Geest van God over de wateren zal gaan. De verschrikkelijke boodschap in dit boek moet gelezen worden. Door velen. Het is meeslepend geschreven, kent een uitgekiende opbouw en een diepe overtuigingskracht waar ik in elk geval niet tegen bestand was.
En geef die Amsterdamse tunnel alsjeblieft de naam van iemand die we echt nooit mogen vergeten. De Multatulitunnel bijvoorbeeld als tegenhanger van Coen, de slager van de Banda-eilanden. Of de Anne Frank tunnel, slachtoffer van één van de vele duivelse uitroeiingsdriften die de westerse cultuur helaas ‘rijk’ is.
Ik herhaal het voor alle zekerheid, en met nadruk: De verschrikkelijke boodschap in dit boek moet gelezen worden!
De vloek van de nootmuskaat / Amitav Ghosh / Atlas Contact / als paperback en als e-book
Duurzame producten voor de vogels in je tuin Het hele jaar rond de vogels in je tuin welkom heten. En zeker in de herfst en de winter! Met verantwoorde producten zoals vogelvoer en nestkasten om in te schuilen. Op Vivara.nl vind je een uitgebreid aanbod aan betrouwbare natuurproducten voor in de tuin. |  |