Recensie: De universele rechten van de plant, Stefano Mancuso

De Italiaanse wetenschapper Stefano Mancuso heeft weer eens een opmerkelijk boek geschreven. Zijn eerste boek Briljant groen sloot ik al in mijn hart, zijn tweede boek vond ik iets lastiger en nu is er dus De universele rechten van de plant. Mancuso geldt als dé expert op het gebied van plantengedrag en -intelligentie. In zijn nieuwe boek bepleit hij het toekennen van grondrechten aan planten. Planten beschikken over onvermoede krachten en een bewustere manier van samenwerking tussen mens en natuur kan ons en onze planeet veel opleveren. Ook dit boek bied mij veel stof tot nadenken, vooral over onze kijk en omgang met alle levensvormen op aarde, waaronder dus ook de planten.

Een nieuwe kijk op het leven op aarde. Stefano Mancuso weet waarover hij schrijft en weet te overtuigen door talloze feiten aan te voeren voor de onderbouwing van zijn pleidooi. Op kerstavond 1968 veranderde onze kijk op planeet aarde voorgoed. Voor het eerst cirkelden er mensen in de ruimte en zij vergaapten zich aan de opkomende aarde die achter de maan te voorschijn kwam. Een wereld van blauw en groen en een teer weefsel van witte wolken. De enige planeet waarop leven is gevonden tot nu toe. Een planeet waar het leven momenteel wordt gedomineerd door homo sapiens. We leven in het Antropoceen waarin het handelen van de mens van beslissend belang is voor veel organismen. En helaas meestal niet positief: veel organismen zijn al uitgestorven door toedoen van de mens, en als we onze huidige manier van leven in stand houden zullen er nog veel volgen.

Echter: de aarde is vanuit het heelal bezien nog niets eens te vergelijken met een knikker. Het is een minuscuul bolletje en op dat ene minuscule bolletje heeft zich leven gevestigd. Het is een uniek geval, dit bolletje. Alleen al die uniciteit en die nietigheid zou ons mensen ertoe moeten dwingen goed met de planeet om te gaan. Het is immers tot nu toe het enige huis in het heelal dat leven herbergt. En dat ook nog eens in een duizelingwekkende diversiteit ook.

En dan gaat het hart van de plantenliefhebber (én deskundige) die Mancuso heet, open. Wie regeert de aarde? Dat is de mens. De mens heeft het oppervlakte van de aarde verdeeld in landen en de soevereiniteit van de aarde overgedragen aan verschillende groepen mensen, die op hun beurt die soevereiniteit hebben toevertrouwd aan een gering aantal personen. Merkwaardig eigenlijk, wanneer je berekent (en dat doet Mancuso) dat de 7,5 miljard mensen op aarde slechts een tienduizendste van de totale biomassa op aarde inbrengt. Van de naar schatting 550 gigaton koolstofhoudende biomassa op aarde wordt ongeveer 2 gigaton gevormd door de dieren. Schimmels vormen samen een hoeveelheid biomassa van 12 gigaton. Dus al véél meer dan die van de dieren. Planten daarentegen vertegenwoordigen met hun 450 gigaton maar liefst meer dan 80 procent van de totale biomassa op aarde. De mens dus slechts 0,06 gigaton dat gelijk staat aan 0,01 procent. Voor wie in een democratische rechtstaat is opgegroeid eigenlijk best eigenaardig dat in het licht van deze cijfers de mens en de mens alleen beslissingen neemt die zonder twijfel ook behoorlijk mens-centrisch van aard zijn. Al het leven zal de mens dienen, zo lijkt het. Met noodlottige gevolgen voor mens en al die andere vormen van leven.

En dan te bedenken dat al het leven, dus ook het leven van de mens, geheel afhankelijk is van de wereld van de planten. Zonder planten geen fotosynthese en dus ook geen zuurstof. Zonder planten geen voedsel voor de carnivoren en omnivoren. Planten staan aan de basis van het leven op aarde en zijn ook een noodzakelijke randvoorwaarde voor volwaardig leven.

recensie De universele rechten van de plant stefano mancuso

Je zult tegenwerpen: maar geen enkel wezen heeft de hoge intelligentiegraad bereikt waarover de mens beschikt. Niet gek dus dat al het andere leven op aarde is onderworpen aan de mens. In mijn omgeving komen daar dan ook nog wat religieuze argumenten bij ook al niet op positieve wijze hebben bijgedragen aan een evenwichtige omgang met de schepping. Deze redeneringen haalt Mancuso fijntjes en gedecideerd onderuit. Het ontwikkelde brein van de mens blijkt niet in alle gevallen hét grote voordeel dat het overleven van de soort veiligstelt. Planten hebben als stilstaande wezens heel andere eigenschappen ontwikkeld die hen in staat stellen om al miljoenen jaren langer dan de mens te overleven. En welk wezen op aarde tast zijn leefgebied zodanig aan dat dit handelen een bedreiging vormt voor zijn voortbestaan? Dat doet alleen een zekere tweevoeter. De mens is hard op weg om de aarde finaal uit te putten en zet daarmee niet alleen zijn eigen toekomst, maar ook dat van ontelbaar veel andere organismen op het spel. En dan resoneren in mijn hoofd de inleidende zinnen in De universele rechten van de plant: er is maar één planeet in het heelal waarop zich leven heeft gevestigd. We kunnen nergens anders heen. Wil de mens als soort zich van een lange toekomst voorzien, dan zal hij zijn levenswijze drastisch moeten aanpassen.

En daartoe heeft Stefano Mancuso acht grondrechten van de plant opgesteld, met een knipoog natuurlijk naar de Verklaring van de Universele Rechten van de Mens uit 1948. Want niet alleen verdienen planten bescherming, ze staan ook ergens voor. Van planten kunnen wij mensen veel leren. Hun levenswijze getuigt van wijsheid en intelligentie, hoewel uiteraard van andere aard van de intelligentie van de mens. In een uitgebreid hoofdstuk gaat Mancuso in op het meest kenmerkende verschil tussen het brein van zoogdieren (en dus ook de mens) en dat van planten: zoogdieren hebben een ‘gecentraliseerd’ brein. Haal het brein, oftewel het hoofd, weg en het individu stopt met leven. Hetzelfde geldt voor de meeste andere organen. Bij planten is het brein gedecentraliseerd: alle onderdelen van de plant bevatten brein. Hak een groot deel van de plant weg en het individu leeft voort. Bij sommige planten kun je zelfs het grootste deel van de plant weghalen, tot aan de wortels aan toe zelfs, waarna de plant nog altijd verder groeit. Hoezo is de mens superieur aan de planten volgens oude indelingen van onder andere Aristoteles?

De universele rechten van de plant

Planten zijn dus niet ‘zomaar’ wat organismen die lager op een zekere rangorde staan. Op planten is alle leven op aarde gefundeerd. En van de leefwijze van planten valt veel te leren. Daarom zijn planten het beschermen waard, sterker nog, we moeten planten beschermen en het areaal aan beplanting sterk uitbreiden, in de ogen van Mancuso. En ik sluit me bij deze conclusie van harte aan. Elk van de acht grondrechten werkt Mancuso uit in een kort en inspirerend hoofdstuk waarin hij duidelijk uiteenzet op welke argumenten het grondrecht rust. De grondrechten zijn:

  1. De aarde is het gezamenlijke huis van het leven. Ieder levend wezen bezit soevereiniteit.
  2. De Natie van de Planten erkent en waarborgt de onschendbare rechten van de natuurlijke gemeenschappen als samenlevingen die zijn gebaseerd op de relatie tussen de organismen die er deel van uitmaken.
  3. De Natie van de Planten erkent geen dierlijke hiërarchieën die gefundeerd zijn op commandocentra en gecentraliseerde functies, en bevordert verspreide en gedecentraliseerde plantendemocratieën.
  4. De Natie van de Planten respecteert universeel de rechten van de op dit moment levenden en van de levenden van volgende generaties.
  5. De Natie van de Planten waarborgt het recht op schoon water, een schone bodem en schone lucht.
  6. Verbruik van iedere natuurlijke hulpbron die niet hernieuwbaar is voor toekomstige generaties van levenden, is verboden.
  7. De Natie van de Planten heeft geen grenzen. Ieder levend wezen is vrij om zonder enige beperking erdoorheen te trekken, zich er te vestigen en te leven.
  8. De Natie van de Planten erkent en bevordert wederzijdse hulp tussen de natuurlijke gemeenschappen van levende wezens als instrument van samenleven en vooruitgang.

De Natie van de Planten. Dat behoeft uitleg. Keer weer even terug naar de 550 gigaton aan koolstofhoudende biomassa op aarde. Het leeuwendeel van die biomassa wordt gevormd door planten. Wie zuiver democratisch denkt moet erkennen dat op basis van die aantallen de heerschappij op aarde toekomt aan de planten. De Natie van de Planten is geboren en die natie strekt zich uit over het hele aardrijk. Niet dat we geen planten mogen eten. Ik merk aan gesprekken thuis dat dat de spontane reactie is als de stelling ter tafel komt dat planten ook grondrechten hebben. Wat mogen we dan nog eten? luidt de eerste vertwijfelde vraag. Welnu, in artikel 8 gaat Mancuso in op het feit dat planten samenwerkingen aangaat met andere organismen. Je zou kunnen stellen dat graansoorten als tarwe en rijst daarvan het ultieme voorbeeld zijn. Die zijn vanuit biologisch perspectief een samenwerking aangegaan met de mens en zijn daarin bijzonder succesvol gebleken. Planten eten mag dus zeker, maar zonder de populatie aan te tasten.

Klinkt bovenstaande je nogal zweverig in de oren en vind je het maar linksig gezwam, realiseer je dan dat Mancuso een vooraanstaand wetenschapper is en dé deskundige wereldwijd op het gebied van planten. Zijn boek De universele rechten van de plant is gebaseerd op feiten en op grondstellingen waar vanuit het leven, dus vanuit het perspectief van de biologie, weinig op aan te merken is. Bovendien: we zouden de planten nog wel eens heel hard nodig blijken te hebben op korte termijn. Al eerder in de geschiedenis waren het de planten die de voorwaarden schiepen voor leven op aarde. In de strijd tegen stikstof, CO2 en andere verontreinigende deeltjes in lucht, water en bodem, bieden planten de ultieme oplossing. Maak de aarde weer groen, ook de steden en dorpen, en veel problemen zullen zijn opgelost. Het verleden was aan de planten en de toekomst is ook aan de planten. Of we dat van ons mensen ook kunnen zeggen is hoogst twijfelachtig als we in dit tempo doorgaan met het verbruiken van alle aardse schatten.

Ik vond het lezen van De universele rechten van de plant bijzonder inspirerend. De schrijfstijl is helder en toegankelijk. Stefano Mancuso laat je met een nieuwe blik kijken naar onze planeet en naar het unieke leven dat zich erop bevindt. Zuinig zijn op onze planeet zodat al het leven, in welke vorm dan ook, kan floreren. Gelukkig doet hij dat niet op een zweverige manier, maar op nuchtere feiten gebaseerd. Een boek dat ik om allerlei redenen veel lezers toewens.

De universele rechten van de plant / Stefano Mancuso / Uitgeverij Cossee / als paperback en als e-book

Verwelkom nieuw leven in jouw tuin dit broedseizoen!