Alexander von Humboldt groeide op in het Pruisen van eind achttiende eeuw, begin negentiende eeuw. Het eerste deel van zijn leven ging voorbij zonder vader (vroeg overleden) en de zorgen van moeder waren geen onverdeeld genoegen. Het ideaalbeeld van moeders was dat van een keurige jongen die volledig voldeed aan de eisen die gesteld werden aan een burgerlijke Pruisische jongen. Daar had Alexander de pest aan, maar niettemin voldeed hij tot aan haar dood min of meer aan haar eisen. Met het macabere gevolg dat haar dood hem niet erg schokte, sterker nog, zijn broer Wilhelm en hij woonden de uitvaart niet eens bij. Het verscheiden van zijn moeder was het startsein van een schitterend leven. Alexander reisde als ingenieur in de mijnbouw door heel Duitsland en Europa, maar droomde van verre wereldreizen. Hij verruilde het dodelijk saaie Pruisen voor Parijs, dé wetenschapsstad van zijn dagen. Ook de stad van vrijheid, gelijkheid en broederschap, de liberale waarden die hij zijn hele leven lang zou koesteren. Alexander praatte snel en als hij eenmaal aan het praten was, hield hij niet meer op en kwam je er ook niet tussen. Later zou Charles Darwin, die grote bewondering had voor Alexander van Humboldt, een beetje afknappen op dit karaktertrekje. Je kunt wel stellen dat de heer Von Humboldt het aardig met zichzelf had getroffen.

Zijn rappe tong (die Duitse zinnen afwisselde met Engelse en Franse) deed overigens menigeen versteld staan. Iedereen was onder de indruk van wat Von Humboldt wist te vertellen. ‘In twee uur leer je van hem meer dan van een ander in twee dagen,’ heeft iemand gezegd. Die iemand zou best wel eens Johann Wolfgang Goethe zijn geweest. Dat weet ik niet meer precies. Alexander en Johann waren innig bevriend. De aanwezigheid van de hyperactieve Alexander had een elektrificerende uitwerking op Goethe die op zijn beurt ook ijverig aan de slag ging. Want beide waren niet zomaar geïnteresseerd in alles wat met de natuur te maken had, nee, ze waren idolaat van de natuur en wilden beiden diep doordringen in de geheimen van de natuur. Op elke bladzijde voel je de hunkering naar meer kennis, nieuwe inzichten en ontdekkingen.

Alexander van Humboldt werd pas echt een beroemdheid toen hij erin slaagde een reis te boeken naar Zuid-Amerika. In een paar jaar tijd reisde hij kriskras over het uitgestrekte continent en sleepte hij karrenvrachten met planten, beesten, stenen, mineralen en dagboekaantekeningen met zich mee. Hij leed honger en dorst, beklom messcherpe rotsen die zijn schoenen kapot sneden, zag hoe jaguars achter inheemse beesten aanjaagden, repte zich naar rokende vulkanen in de Andes en was de eerste geleerde die verband legde tussen menselijk ingrijpen in het landschap en klimaatveranderingen. Alexander von Humboldt was kortom een wetenschapper die je vandaag de dag niet meer tegenkomt. Tegenwoordig is iedere wetenschapper gespecialiseerd in een bepaald vakgebied. Von Humboldt daarentegen had een meer holistische visie. Hij legde verbanden tussen alles wat hij zag. Dieren, planten, bomen, klimaat, de zee en al die andere verschijnselen op deze aardbol, alles houdt verband met elkaar en dus moet je de natuur ook integraal benaderen. De boeken die hij schreef over zijn reizen door Zuid-Amerika brachten hem onmetelijke roem.

Alexander von Humboldt woonde dus een tijdlang in Parijs, de stad waar hij zich het meest thuis voelde. De jaren dat hij daar woonde moeten hem zeer hebben beïnvloed. Ik vind het schitterend om te lezen dat hij overal en tegenover iedereen recht voor zijn raap was. In Zuid-Amerika was hij er getuige van hoe de slaven en inheemse bevolking door Spanjaarden werden behandeld. En in Noord-Amerika zag hij dezelfde verschrikkelijke taferelen. Tijdens zijn bezoek aan de Amerikaanse president Thomas Jefferson, hield hij zijn mening niet voor zich. Kijk, die zogenaamde Founding Fathers van Amerika waren ondertussen gewoon slavenhouders hoor. Dat vonden ze heel normaal. Er wordt wel eens wat romantisch over deze lieden gesproken, alsof het grote helden waren, maar zo romantisch waren ze niet. Hoewel, die Jefferson was eerder een boer dan een staatsman, schrijft Andrea Wulf in De uitvinder van de natuur.

Alexander von Humboldt inspirerende duizenden mensen. En niet de minsten. Goethe is al genoemd. Simón Bolivar was er ook een van. Dit was de grote revolutionaire leider die grote delen van Zuid-Amerika bevrijdde van het juk van de Spanjolen. Hij spoorde de Zuid-Amerikanen aan ‘om te leren van de bossen, rivieren en bergen.’ Overigens veranderde die Bolivar later zelf in een dictator van de eerste orde. Macht corrumpeert. Maar ook niemand minder dan Charles Darwin staat op de schouders van Alexander von Humboldt. Darwin heeft nog altijd naam en faam, maar wie weet dat Von Humboldt al Darwiaanse denkbeelden koesterde nog voordat Darwin aan zijn reis met de Beagle begonnen was?

Zoals het zo vaak gaat met geniale lieden: ze hebben overal verstand van, behalve van geld. Von Humboldt erfde van zijn moeder een grote som, waarvan na het vele reizen maar weinig over was. Hij kreeg gelukkig staatssteun: hij werd kamerheer van de Pruisische koning. Nu verafschuwde Von Humboldt dat koninklijke wereldje, maar je moet af en toe concessies doen, nietwaar? Elke avond een stukje voorlezen aan de vorst en subiet opdraven als de man met het blauwe bloed in zijn aderen daarom vraagt. Zo iemand wil immers direct antwoord op al zijn vragen? In ruil daarvoor een koninklijke vergoeding en nu en dan tijd om te schrijven, om korte reizen te maken of naar Parijs te gaan. Zo slecht had die Von Humboldt het waarlijk niet.

Ik kan eerlijk gezegd blijven schrijven over die buitenissige Von Humboldt. Hoe hij eindelijk toestemming kreeg om door het uitgestrekte Rusland te reizen. Een reis die voor de tsaar slechts één belang had: de vraag beantwoorden hoeveel goud en platina er in de grond rond de Oeral zat. Wie kon dat nu beter inschatten dan mijnbouwkundige Von Humboldt? De Russische geheime dienst reisde in het geniep met de Pruis mee en overal kwam de maatschappijkritische Von Humboldt tot in de puntjes verzorgde mensen tegen. Overheidsgetrouwen zullen we maar zeggen. Rusland was een heuse heilstaat. Kritiek uitoefenen op de mensonwaardige omstandigheden waaronder boeren en andere Russen leefden, was hem verboden. Hij kreeg ze zelfs niet te zien! Ook voor het oversteken van de grens naar China had hij uitdrukkelijk geen toestemming gekregen. Maar de eigenzinnige Von Humboldt trok zich duizenden kilometers van de tsaar niets van de beste man en zijn ministers aan, en week heerlijk af van de oorspronkelijke route. Om uiteindelijk zelfs China te bereiken!

Uiteindelijk ging het met Alexander von Humboldt zoals het met de meeste mensen pleegt te gaan: hij stierf. Hij was bijna negentig. In de negentiende eeuw was hij all over de world een beroemdheid. De Eerste en Tweede Wereldoorlog deden zijn bekendheid echter de das om. Duitsers werden opeens een stuk minder geliefd in sommige delen van de wereld. Duitse boeken werden massaal verbrand en zo zullen ook heel wat boeken van Von Humboldt verloren zijn gegaan. Straatnamen die naar de geleerde waren vernoemd, kregen een andere naam. En zo ging het verder. Niemand die deze grote geleerde, die zoveel mensen beïnvloedde, nog kende. Totdat ene Andrea Wulf meende ook eens een boekje te moeten schrijven. Het mondde uit in een groots monument voor Alexander von Humboldt, ooit de beroemdste man van Europa. Het boek De uitvinder van de natuur leest als een trein, en als je dat maar een gekke metafoor vindt dan kun je er ook van maken: als een roman met grote vaart. Je maakt kennis met een bijzondere kerel, je maakt kennis met het bijzondere tijdperk van de negentiende eeuw, je maakt kennis met de bijzondere natuurboeken die hij schreef en die gretig aftrek vonden in de hele wereld. Boeken die overigens nog altijd verkrijgbaar zijn, want klik hier maar eens. Een boek als De uitvinder van de natuur lees je niet vaak. Des te aangenaam als je het genoegen dan toch mag smaken. Wat een leesfeest! Niet gek dat de auteur er maar liefst drie literaire prijzen mee won.

De uitvinder van de natuur / Andrea Wulf / Atlas Contact / als paperback en als e-boek