Inzoomen op de kleinste wezens op aarde dit keer met het fascinerende boek De microben in ons van Ed Yong. Veel mensen weten wel dat bacteriën en andere eencellige wezens belangrijk zijn voor ons, maar dat ze zó belangrijk zijn, dat is voor de meeste mensen nieuw. Ed Yong laat je in zijn boek op enthousiaste wijze kennis maken met bacteriën, archaea en pathogenen. Voor artsen, voedingswetenschappers en iedereen die iets in ‘de zorg’ doet, eigenlijk verplichte kost. En hetzelfde geldt voor iedereen die meer te weten wil komen over zichzelf en over de wereld.

Want eencelligen, en dan met name bacteriën, zijn overal en zeg voor het gemak ook maar: van alle tijden. Want in oeroude tijden waren er alleen maar bacteriën. De eukaryoten verschenen na de bacteriën op het wereldtoneel. Is het dan eigenlijk geen wonder dat eukaryoten een symbiose aangingen met bacteriën en archaea? Voor de goede orde: bacteriën zijn eencellige wezen zonder een kernmembraam. Eukaryoten hebben allemaal wel een celmembraam. Alle grotere meercellige wezens zijn eukaryoten. Planten, algen en dieren. En dus ook de mens.

Duizelingwekkende cijfers

Over de mens gesproken. Ik werd getroffen door een duizelingwekkend cijfer in De microben in ons. Ons lichaam bestaat uit ongeveer 30 miljard eigen cellen. Dat is al een ontzagwekkend getal. Wij zijn een universum op zich. Maar Ed Yong voegt daar aan toe: en uit 39 miljard andere cellen. Wij bestaan dus voor het grootste deel uit bacteriën en archaea! Ze zitten op de huid, in onze ogen, onze mond, de darmen en weet ik veel waar. Vaak hebben ze een of andere functie, vaak ook niet (of die functie is nog niet bekend). Een bacterie in onze darmen kan buitengewoon nuttig zijn. Bij het verteren van vezels bijvoorbeeld. Maar hij kan ook veranderen in een gevaar zodra hij via de darmwand in andere delen van ons lichaam komt. Dan wordt het een pathogeen, een risicofactor die zelfs dodelijk kan zijn.

Van eminent belang

Bacteriën zijn van eminent belang voor vrijwel alle wezens op aarde. Kevers hebben zelfs delen van bacteriën in hun eigen cellen opgenomen. Volkomen steriele muizen (die dus geen enkel bacterie in en op zich hebben), vertonen allerlei mankementen. Bacteriën kunnen een verklaring zijn waarom de ene mens mager blijft en de andere aan vetzucht lijdt. Bacteriën, of de afwezigheid ervan, kunnen depressies bevorderen of juist tegengaan. Goede bacteriën gaan kwade bacteriën te lijf en vormen zo een onderdeel van ons immuunsysteem. Het is daarom raadzaam heel terughoudend te zijn met antibiotica. Dat wondermedicijn doodt immers ook de goede bacteriën. En een verstoorde darmflora kan heel slecht uitpakken.

Overigens gaat Ed Yong in zijn De microben in ons niet alleen in op de bacteriën in ons menselijk lichaam. Hij zet in met een bezoek aan een dierentuin in de Verenigde Staten waar een dierenverzorger met een wattenstaafje de huid van een schubdier afveegt. Zo verzamelt hij bacteriën die wellicht uniek zijn voor dit dier. Een andere onderzoeker loopt met keutels van muizen rond. Die muizen zijn voorzien van bacteriën die afkomstig zijn uit gezonde en ondervoede kinderen. Uit het onderzoek naar de verschillen bleek een bepalende factor voor ondervoeding te zijn dat de ondervoede kinderen de verkeerde bacteriën in de darmen hadden. Bacteriën die de opname van energie uit voedsel bemoeilijken. Zie hier het nut van onderzoek naar bacteriën.

De microben in ons: boordevol informatie

Ed Yong staat in De microben in ons ook stil bij het afsterven van de koraalriffen, het opbouwen van natuurlijke weerstand bij pasgeboren baby’s en het belang van borstvoeding, de relatie tussen bacteriën en zijn gastheer, van mensen tot bladluizen. En ontzettend veel meer. De microben in ons telt een kleine vierhonderd pagina’s en de lettergrootte is kleiner dan normaal, dus reken maar dat je heel veel informatie krijgt over dit belangrijke onderwerp. En dat alles in een heel enthousiaste stijl, vaak ook heel persoonlijk. Ed Yong vertelt over zijn ontmoetingen met wetenschappers, studenten, dierverzorgers en weet ik veel wie nog meer.

In de kinderschoenen

Het onderzoek naar bacteriën staat feitelijk nog in de kinderschoenen. Sinds onze eigen Anthonie van Leeuwenhoek zijn eigen tandplak, spuug en tranen onderzocht met zijn revolutionaire lenzen, is er veel kennis verworven over microben. Maar veel mensen, waaronder medici, zien microben vooral als vijandig. Steriel is de hoogste norm. Nou, lees dan maar eens hoe steriele muizen hun leventje leiden. Ik verzeker je: steriel is zeker niet de hoogste norm. Bacteriën hebben we nodig voor ons eigen welzijn. Geen bacteriën, dan ook een buitengewoon wankele gezondheid en disfunctioneren op allerlei gebied.

Lang leve de miljarden bacteriën op en in ons lijf

Oftewel: lang leve de miljarden bacteriën op en in ons lijf. De microben in ons opende mijn ogen voor de complexe verhouding met de onzichtbaarste wezens op aarde. Die ouder zijn dan ons mensen. Die soms aangepast zijn aan de meest onleefbare omstandigheden die er zijn. Sommige soorten hebben zelfs geen zuurstof nodig om te overleven. Bacteriën, ze overleven alles en iedereen. Misschien is het wel zo dat bacteriën de wereld regeren. Maar zover ben ik nog niet. Voorlopig zie ik mezelf nog steeds als een ‘ik’ en negeer ik die 39 miljard eencelligen in en op mij. Wat ze ook van mij willen, of wat ze ook in mij doen. Maar toch. Zie ik iemand naderen, dan denk ik na het lezen van De microben in ons nu toch onwillekeurig: hoeveel wezens komen daar op mij afgestapt? En hoeveel microben gaan er op mij overstappen als ik hem of haar de hand schudt?

Bankje om elkaar te zoenen

In Micropia, het microbenmuseum in Amsterdam, staat zelfs een bankje om elkaar te zoenen. Een speciaal instrument geeft aan hoeveel microben er tijdens de korter of langer durende zoen overgestapt zijn. Dat bankje intrigeert mij wel. Maar wel eerst de tanden poetsen of op zijn minst een kauwgompje in de mond. Er zijn omstandigheden dat ik een zekere steriliteit hoogst waardeer. Een verkwikkend boek over een onbekend maar o zo fascinerend onderwerp.

De microben in ons / Ed Yong / Amsterdam University Press / als paperback en als e-boek