De afgelopen weken was ik zoet met het lezen van de roman De Liereman van kunstenaar Achilles Cools. Eerder verschenen van hem in de prachtige vogelserie van Atlas-Contact de delen De kauw en De goudvink. Nu dus een roman over de teloorgang van het landschap, de natuur én van de mens. Een roman waarin natuurervaringen – in beeldende en fijnzinnige zinnen verwoord – en de rauwe werkelijkheid die hoofdpersoon én lezer verplettert, in elkaar verstrengeld raken en je aan het denken zetten.
Rauw is de werkelijkheid van De Liereman, de naam van een van de oudste natuurgebieden in België, tevens de bijnaam van Bram Bastian. De proloog laat je niet lang gissen naar het centrale thema in deze bijzondere roman: verkrachting. Verkrachting in de meest letterlijke zin van het woord, het vreselijke wat mensen elkaar kunnen aandoen en zeker gevangenen onderling zodra er een zedendelinquent binnen de muren wordt gebracht. De scène is grof en niets onthullend en je vraagt je af: in welk verhaal ben ik nu terecht gekomen? Doorlezen maar, want wat volgt zijn fijnzinnige hoofdstukken over de jongeman Bram Bastian die de wereld van Landschap De Liereman ontdekt en zich verliest in de aanblik van de vogels en al het andere leven dat er nog in rijke mate te vinden is. Ademloos kijkt hij toe hoe de korhoenders baltsen, om elkaar heen wervelen en dansen. Op de vlucht voor zijn drankzuchtige en hardvochtige vader laaft hij zich aan de dansende vogels en volgt hun voorbeeld: hij wordt danser, want hij heeft talent.
Hij komt in New York terecht, zijn carrière als danser neemt een hoge vlucht. Hij trouwt met de Spaanse Natulesa, een danseres met wie hij furore maakt. Maar die hij op noodlottige wijze verliest nadat hun pasgeboren zoontje sterft aan een ziekte. Een cruciale gebeurtenis, het scharnierpunt in de roman, misschien te kort, te snel verwoord. Als het scharnier dat gewoonlijk kleiner is dan de deur. De deur die het verleden vol lichtheid en geluk met een ferme klap afsluit. De deur die de toekomst vol misère opent en aan die misère lijkt maar geen eind te komen. De danser wordt zwerver. De zwerver krabbelt er weer bovenop, valt dan weer diep, komt in het gevang terecht, hoewel onschuldig. Als eenmaal de onschuld van Bram bewezen is, wijdt hij zich aan het verbeteren van het lot van de onschuldigen op de aarde: de dieren. De eindeloze energie waarover hij als danser beschikte, keert terug. Hij zet het lot van de dieren op de kaart. Hij maakt vrienden, en ook veel vijanden.
De Liereman, Bram Bastian, hij gaat hoe dan ook ten onder. Er wordt kanker geconstateerd. Hij draagt zijn werk voor de dieren over aan de volgende generatie. En gaat op zoek naar zijn Sterre, de te vroeg gestorven zoon. Wie was hij en wie zou hij zijn geweest? Natulesa verschijnt hem als in de geest. Hij spreekt met haar en zij met hem. En daar ontmoet hij de zoon van een klasgenoot van lang geleden en in de zoon verschijnt hem Sterre. En ondertussen is hij weer terug op zijn geboortegrond. Hij wandelt door Landschap De Liereman, ziet hoe het landschap wordt verkracht. Proeft de onverschilligheid. Ruikt de ammoniak, ziet de vervuiling, ontmoet de vijanden van de natuur. En hoeveel goudvinken hij ook ziet en hoort, het terugkerende thema is dat van de verkrachting. Het landschap wordt getroffen door catastrofes en die werveling van rampspoed sleurt hoofdpersoon, de gewaande zoon en de grote Vijand mee naar het oord dat geen van de levenden kennen zal.
Het lezen van De Liereman was een bijzondere ervaring. De inzet was grof, waar was ik in ‘s hemelsnaam in terecht gekomen? De beschrijvingen van de natuurervaringen van Bram Bastians vind ik stilistisch gezien zeer rijk. De monologen met zijn Natulesa ontroerend. Het spoor van ellende wordt soms een beetje veel van het kwade (zowel hoofdpersoon als lezer dreigen regelmatig verpletterd te worden onder het gewicht van het bestaan), maar dat zal de opzet van de kunstenaar zijn. Uitvergroten wat vergroot moet worden, want deze roman wil iets zeggen over onze omgang met de natuur. Het is een oordeel. Een aanklacht die slechts eindigen kan in een catastrofe.
Wat het lezen van De Liereman ook zeer aangenaam maakt, zijn de korte hoofdstukken. Ik had geen ogenblik het idee dat ik een toch vrij omvangrijke roman aan het lezen was. Fijnzinnige woorden voor de schoonheid, krachtige taal voor de erupties van misère. Ik hoop dat deze roman de ogen van velen openen zal, dat het anders moet, dat we de aarde letterlijk aan het opstoken zijn, een bedreiging voor mens en natuur. Een apocalyptische roman, zéér actueel en met heel veel plezier gelezen.
De Liereman / Achilles Cools / Uitgeverij Atlanta / als paperback