Je kunt het je nauwelijks voorstellen, maar er is een tijd geweest dat de gemiddelde inwoner van West-Europa geen flauw benul had hoe een olifant, neushoorn of zelfs een rendier eruit zag. In de achttiende eeuw zwermden ontdekkingsreizigers uit naar alle windstreken. Ze ontdekten de meest opwindende dieren. Ook vanuit de koloniën werden spectaculaire dieren Europa ingevoerd. Vanaf 1750 trokken zogenaamde menagerieën door landen en steden. Het volk kon zich vergapen aan de exotische dieren die de menageriehouders meevoerden. In De leeuw van Alpi vertelt Arie van den Berg het verhaal van één van die menageriehouders, Alpi. Eén van de mensen die uiteindelijk aan de bakermat stonden van de moderne dierentuin.

Heette onze ‘beestenman’ nu Alpi, Alpy, Alpie, Alpey, Alpee of zelfs Albi? Het is maar net welk strooibiljet je raadpleegt. Een Duitstalig strooibiljet waarmee het beestenspel werd aangekondigd, hanteerde vaak een andere naam dan een Nederlandstalig of een Engels strooibiljet. Maar ze hadden gemeen dat ze één van de grootste menageriehouders van Europa aankondigden. Hij reist door heel Europa, strijkt nu eens neer in de Lage Landen, in Utrecht, Rotterdam, Leiden of Amsterdam, maar reist met evenveel gemak door Duitsland, Vlaanderen en Frankrijk. Verbeeld je dat jij dat moet doen met een woeste neushoorn, een olifant, een stel rendieren, een Bengaalse tijger of een bonte verzameling exotische vogels. Tijdens het lezen verbaasde ik me erover dat dit in die tijd kennelijk mogelijk was.

De menagerie was één van de attracties tijdens een kermis. In wel héél krappe hokken (het boek De leeuw van Alpi bevat een tweetal fotokaterns met daarin een paar afbeeldingen van de hokken), werden de dieren tentoongesteld. ‘Tot genoegen der geleerden, en tot lering en onderricht van de jeugd.’ De menageriehouder wist zijn goederen goed te verkopen onder het grote publiek. Hoe zeldzamer en spectaculairder een dier, hoe hoger de toegangsprijs. Meestal was een bezichtiging alleen mogelijk voor de beter gesitueerden.

Over beter gesitueerden gesproken. Alpi had contacten tot in de koninklijke huizen van Europa. Vorsten en andere rijkelui legden destijds ook dierverzamelingen aan. Zo besloot Lodewijk XIV de kleine menagerie van zijn voorganger flink uit te breiden. De koningshuizen en de adel kochten exotische dieren meestal bij vaste verkooppunten in, zoals de Amsterdamse menagerie Blauw Jan. Maar het kwam ook voor dat reizende menageriehouders zoals Alpi deze dieren leverden. Ze reisden dus niet alleen maar door Europa om de dieren te laten bezichtigen. Wie wilde, kon ter plekke dieren voor flinke sommen geld overnemen. Ik verbaasde me over de enorme sommen geld die de handelaren neertelden voor de dieren. Er ging veel geld in om en de menageriehouders moesten beslist kapitaalkrachtig zijn om hun onderneming ‘op te houden’.

Aan alles in De leeuw van Alpi merk je dat er een enorme ontdekkingshonger was in het Europa van de achttiende en negentiende eeuw. Mensen kwamen al te graag af op dieren waarvan er soms slechts eentje in heel Europa rondliep. Een Indische neushoorn bijvoorbeeld die varkens haatte, maar vriendschap sloot met een geit. Ik lees dat Alpi door Europa trok met een Bengaalse panter, een olifant en zelfs een tweekoppig rund dat hij van een Engelse menageriehouder had overgenomen. Andere dieren die hij in de loop van de tijd aanschafte waren een panter, een hyena, een condor, een koningsgier, een stekelvarken, een wasbeer uit Noord-Amerika, een kasuaris en verschillende soorten apen. De handel in exotische dieren was zeer internationaal georiënteerd. Belangrijke havensteden als Amsterdam en Londen speelden een belangrijke rol in de handel in dieren vanwege hun relaties met overzeese gebieden.

Hoe belangrijk de menageriehouders waren voor de ontwikkeling van de Europese cultuur, wordt aangetoond doordat niemand minder dan Goethe een aantal maal de menagerie van Alpi bezocht. De rondreizende kermisattractie was zelfs voor de elite een buitenkansje om van dichtbij exotische dieren in alle rust te zien. Goette verwerkte zijn observaties in zijn literaire werken. Komen in onze tijd exotische dieren via onze beeldschermen bij ons binnen, daar bezocht de toenmalige elite een menagerie in de zucht naar wetenschappelijke kennis.

Wat ik hierboven al aangaf, hoe exclusiever de dieren, hoe hoger hun waarde. Alpi had met een zebrahengst en zebramerrie heuse publiekstrekkers in handen. Nooit eerder waren een hengst en merrie van een zebra samen in Europa vertoond! Deze tentoonstelling bevatte ook een kaketoe, Canadese bever en zelfs een aquarium met Middellandse Zeevissen. Ik verbaas me over het feit dat Alpi al deze dieren in leven wist te houden. Soms ging het natuurlijk mis. Dieren werden om onbekende oorzaak ziek en stierven. Maar zelfs kadavers hadden wetenschappelijke waarde. De karkassen werden ontleed en geprepareerd. Niet zelden kwam een kadaver in handen van een wetenschapper die het dier ontleedde en daarvan uitgebreid verslag deed. In veel musea zijn nog altijd opgezette dieren uit die tijd te bewonderen.

Wie onbekende dieren door een werelddeel sleept, zal er ook mee experimenteren. Kun je een zebra en een ezel met elkaar kruisen. Jazeker, dat kan! Het resultaat? Een zezel. Het geluid van een zezel? Onbekend! Zelfs de uitgebreide anatomie van het strottenhoofd van de zezel kon niet aan het licht brengen welk geluid hij voortbracht.

De leeuw van Alpi was een overigens een eigenaardig dier. Je kunt het dier nog steeds bewonderen in het Rijksmuseum. Pieter Gerardus van Os schilderde de Afrikaanse leeuw. Het schilderij behoort tot de collectie van het Rijksmuseum. Het geprepareerde skelet bevindt zich thans in het Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam. Maar was het een Afrikaanse leeuw? In 1998 vermoede de Amsterdamse bioloog Van Bree dat het een Kaapse leeuw was. Negen jaar later verrichten vier DNA-specialisten een onderzoek op het skelet. De uitkomst was onverbiddelijk: Alpi’s leeuw was afkomstig uit India.

Nog even terug naar de hoofdfiguur uit het boek, Alpi. Er waren perioden in zijn leven dat hij niet rondreisde, maar dat hij hoofd was van een vaste menagerie, bijvoorbeeld die van koning Lodewijk tijdens de Franse overheersing. Hoewel De leeuw van Alpi leest als een biografie over Alpi, blijven vele achtergronden over de beste man in nevelen gehuld. Niemand die weet wanneer werd hij werd geboren, en wanneer hij stierf. Terecht merkt de auteur op dat dit de biografie van een schaduw is.

Maar wel een schaduw die Europa aan zijn voeten kreeg met zijn bonte en steeds wisselende verzamelingen van exotische dieren. Ik heb dit boek tijdens mijn vakantie gelezen. Het was voor mij het betreden van een volslagen onbekende wereld. Een wereld die uiteindelijk de opmaat bleek van de opkomst van moderne dierentuinen. Zo komen de oprichting van Artis Amsterdam en Diergaarde Blijdorp Rotterdam ook kort ter sprake.

De biografie van een schaduw blijkt vooral een monument voor al die arme dieren die door Europa werden gezeuld en die vaak onder erbarmelijke omstandigheden werden gekooid. Wilde dieren verdienen de wildernis als thuis, en geen krap traliewerk op wielen. Maar het waren andere tijden. De reizende menagerieën brachten exotische dieren dichtbij. Het volk stroomde nieuwsgierig toe, evenals de elite. ‘Tot genoegen der geleerden, en tot lering en onderricht van de jeugd.’ Alpi had een edele taak, namelijk die van de volksverheffing. Hij was commercieel genoeg om dit argument uit te buiten.

Ik heb De leeuw van Alpi met heel veel plezier gelezen. Arie van den Berg beschrijft de (voor mij) onbekende geschiedenis over de omgang met exotische dieren in 18e en 19e eeuw die de basis heeft gelegd voor de moderne dierentuin. Hij beschrijft de honger naar nieuwe fenomenen uit onbekende landstreken. En dat die massa’s mensen op de been brengen is wel van alle tijden en plaatsen.

De leeuw van Alpi / Arie van den Berg / Atlas-Contact / als hardcover en als e-book

Mijn tips voor natuurbeleving en vogels kijken

Met deze tips beleef je de natuur nog intenser en komen de vogels letterlijk dichterbij: