Recensie: De Kozakkentuin, Jan Brokken

De tweede helft van de negentiende eeuw was behoorlijk turbulent. Overal dreigden revoluties, ook in het Rusland van de lieve tsaar. Niemand minder dan de grote schrijver Fjodor Dostojevski werd vanwege revolutionaire inspanningen verbannen naar Siberië. Nadat hij het kamp had verlaten bloeide een vriendschap op met Alexander von Wrangel. Aan de hand van de intensieve briefwisseling tussen die twee reconstrueerde Jan Brokken in De Kozakkentuin het verhaal van deze twee vrienden. Ben je liefhebber van het oude Rusland of van de boeken van Fjodor Dostojevski, dan zeker deze roman lezen. Het werpt ongetwijfeld nieuw licht op een aantal van zijn romans. En in elk geval op het bijzondere leven dat hij leidde.

De Kozakkentuin leest bij vlagen als een schelmenroman. Kijk, in die werkkampen in Siberië was het bestaan beslist geen pretje. Fjodor Dostojevski kwam er terecht doordat hij lid was van een revolutionaire beweging. Het voorlezen van een opruiend gedicht was voldoende: de doodstraf voor het vuurpeloton. De sadistische tsaar was zo vriendelijk hem gratie te verlenen toen hij allang aan de executiepaal was gebonden en hij in de loop van een paar geweren keek. Een paar revolutionaire broeders werden krankzinnig, zo niet Dostojevski. Aan verbanning ontkwam de grote schrijver in spe helaas niet. Weer ik veel hoeveel jaar sleet hij in het werkkamp, maar Fjodor Dostojevski gaf geen krimp en kwam er gezond en wel uit. Behalve dan dat hij nu en dan een epileptische aanval kreeg te verduren.

In het kamp geen vrouwen, maar louter criminelen, moordenaars en andere booswichten van het zwaarste soort. Dat moet wel de bodem hebben gelegd voor zijn latere romans waarin hij inzoomt op de beweegredenen van juist dit soort mensen. Het zware, het sombere, de diepste motieven van de mens, dat moest beschreven worden, vond Fjodor. En daarmee was hij een van de eerste literatoren die zich zo inleefde in de mensen van het laagste allooi en allerlei andere verdrukten.

Goed, daarmee is De Kozakkentuin nog geen schelmenroman.  Ik schreef al: in het kamp geen vrouwen, maar soms wel een dame van plezier aan de poort. Want de liefde gaat door, ook in het kamp. Af en toe dus een dame, maar helaas betoonden zij zelden al te veel compassie of tederheid.

Alexander von Wrangel ondertussen was een veelbelovende ambtenaar. Evenals Fjodor Dostojevski van adel (de een wat hoger dan de ander). Van Wrangel houdt van het avontuur en kiest voor een betrekking als officier van justitie in Siberië. En loopt aldus Fjodor Dostojevski tegen het lijf wiens schijnexecutie hij destijds in Sint-Petersburg meemaakte. Dat maakte grote indruk op Alexander. Alexander werkt nog niet lang in Siberië of Fjodor komt min of meer vrij en de twee sluiten vriendschap. En dan komt wat ik noem de schelmenroman tot bloei. Want de twee hunkeren naar de liefde en kiezen allebei voor de onmogelijkste der dames.

Waar Fjodor Dostojevski zijn oog heeft laten vallen op ene Maria, getrouwd met een ambtenaar die meer dronken is dan nuchter, daar laat Alexander zich het hart op hol slaan door de vrouw van niemand minder Generaal Gerngross, genaamd Katja of, in de brieven van Fjodor: Madame X. Deze Katja was een mannenverslinder en Alexander was dan ook geen partij voor haar. Enorme afstanden legde de arme man af om zijn dame te ontmoeten en te beminnen. Fjodor was door zijn straf echter aan het Siberische stadje verbonden, hij mocht het niet verlaten. En was bij tijd en wijle wanhopig en behoorlijk larmoyant als zijn Maria het lief afweten. Wel aan, de tranen vloeiden somtijds rijkelijk zoals het in het ware Rusland hoort. Ik vind het echt schitterende passages.

‘Ach herenmijntijd,’ riep Dostojevski uit toen ik het hem opbiechtte. ‘Mijn magnifieke vriend! Kon het moeilijker? Wat een eindeloos, erbarmelijk verdriet.’ Dit schrijft Alexander von Wrangel nadat hij zijn vriend had uitgelegd dat zijn Katja de ene minnaar na de andere om haar vinger wond. ‘Eén minnaar was beslist niet voldoende; als ze een man was geweest had ze er een harem op na gehouden.’ Overigens herkende Alexander een kwarteeuw later in de novelle De eeuwige echtgenoot van Fjodor Dostojevski moeiteloos zichzelf en zijn minnares. ‘Vertel nooit iets aan een schrijver,’ raadt hij de lezer aan.

Ik leg hiermee natuurlijk veel te veel nadruk op de minnekozende mannen die de liefdes van hun leven achterna joegen. En dagenlang van slag waren wanneer hun dame niet thuis gaf. De twee mannen voeren ook diepe gesprekken over ‘het leven’. Waarbij Fjodor Dostojevski vooral gespitst is op de ervaringen van Alexander met de zwaarste criminelen. Hoe reageren zij? Wat waren hun motieven? Hoe zijn ze tot hun misdaad gekomen? Betoonden ze berouw? En dat soort zaken. Nadat je De Kozakkentuin hebt gelezen, zul je de grote romans van Dostojevski met andere ogen lezen. Romans als Misdaad en straf, De idioot en De broers Karamasov. Ik vind De Kozakkentuin in dit opzicht echt een heel verhelderend boek. Nu kan ik de boeken van Dostojevski denk ik iets beter plaatsen.

Ik snap hem zelfs nu zo veel beter dat ik begrijp dat hij voor de natuur totaal geen belangstelling had. ‘Wat mij van Fjodor Michajlovitsj verbaasde was dat hij onverschillig stond tegenover natuurverschijnselen – ze raakten hem niet, ze lieten hem koud. Hij werd volledig in beslag genomen door de bestudering van de mens met al zijn kwaliteiten, zwakheden en hartstochten.’ Zo vertelt Alexander von Wrangel in De Kozakkentuin.

Daarmee stonden Alexander en Fjodor trouwens behoorlijk ver van elkaar vandaan. Alexander had juist grote belangstelling voor de natuur, geologie en dat soort van zaken. Tot mijn grote verrassing komt zelfs de grote ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt voor in De Kozakkentuin. Alexander von Wrangel bracht zelfs een bezoek aan de toen stokoude en wereldberoemde ontdekkingsreiziger over wie een werkelijk schitterende biografie verscheen: De uitvinder van de natuur.

De Kozakkentuin. Geschreven aan de hand van de briefwisseling tussen Alexander von Wrangel en Fjodor Dostojevski. Een wat ik noem lineaire roman zonder echte climax. Misschien dat de rehabilitatie van Dostojevski door de nieuwe tsaar het hoogtepunt is waar deze roman naar toe groeit. Het is vooral de kennismaking met de levens van deze twee grote Russen in de roerige geschiedenis van Rusland in de negentiende eeuw (revoluties, Krimoorlog, een tsaar die dood gaat, et cetera). En natuurlijk een prachtige kennismaking met Fjodor Dostojevski, de zo geliefde schrijver van soms zo langdradige romans.

De Kozakkentuin / Jan Brokken / Atlas Contact / als paperback en als ebook