Marilynne Robinson is een van de belangrijkste Amerikaanse schrijfsters van dit moment. Een aantal jaar geleden won ze de Pulitzer Prize met haar grootse roman Gilead. Meer in de buurt van de essaybundel De gegevenheid der dingen komt die andere grote prijs die ze in 2012 won: de National Humanities Medal. In de genoemde essaybundel gaat ze op fundamentele wijze in op de vraag wat het betekent om mens te zijn in onze tijd.

Marilynne Robinson liet zich in haar hele oeuvre en tijdens haar loopbaan inspireren door het humanisme van de zestiende eeuw. Het gedachtegoed van Johannes Calvijn, de beroemde reformator, en de stukken van Shakespeare, lopen dan ook als een rode draad door de essays in De gegevenheid der dingen. In het interview dat niemand minder dan president Barack Obama van haar afnam, geeft ze aan dat de essyas het resultaat zijn van lezingen die ze in de loop van de tijd voor allerlei faculteiten in Amerika gaf.

De essays ademen duidelijk een Amerikaanse sfeer. Robinson is onder de indruk van wat het moderne Amerika heeft opgeleverd. Met name over het onderwijs steekt ze de loftrompet uit. Maar er is iets wat haar steekt. En dat is dat de geesteswetenschappen niet meer als volwaardig worden aangezien. Het steekt haar dat de hedendaagse literatuur, beeldende kunsten, muziek, theologie en filosofie als inferieur worden beschouwd door wetenschappers die je als materialisten kunt typeren. Als gedachten niet meer zijn dan bliepjes in de hersenen, of beter nog: als hersengebieden die eventjes oplichten en daarna uitdoven, dan is dit voor haar het einde van het Zelf, het einde van het humanisme. En juist dat humanisme is voor haar een van de grootste wapenfeiten die de geschiedenis ons heeft opgeleverd. De eerste zin in het allereerste essay getuigt ervan: ‘Het grootste wapenfeit van de renaissance was het humanisme.’

In uiteenlopende essays gaat ze in op de vraag wat het begrip ‘gratie’ betekent in de westerse beschaving. Waarbij ze zich laat inspireren door iemand minder dan Shakespeare. Geen wonder, want haar proefschrift ging over Shakespeare. Ze brengt de stukken van Shakespeare in verband met de ontwikkeling van de volkstalen in de zestiende eeuw. Tot dan toe was het Latijn de wetenschappelijke taal waardoor het ‘gewone’ volk als vanzelf op achterstand stond. Wie het Latijn niet machtig was, zou zijn hele leven tot het gepeupel behoren. Het humanisme en de Reformatie hadden hun succes onder meer te danken aan de vertaling van de Bijbel en talloze geschriften in de volkstalen van die tijd.

Met hetzelfde gemak benadert ze een fenomeen als ‘wapenbezit’. Robinson ziet in een van haar essays in De gegevenheid der dingen angst als belangrijkste aanjager van het wijdverbreide wapenbezit in Amerika. Angst voor de ander, angst voor de meest onzinnige complottheorieën, angst voor de overheid. Juist dat wapenbezit ziet Robinson als de dehumanisering bij uitstek.

De vraag wat het is om mens te zijn voert Robinson consequent terug naar de Bijbel, Reformatie en Puriteinen. Die geschriften geven in haar ogen blijk van een hoge opvatting aangaande de mens. Als de mens geschapen is naar het beeld van God, dan moet die mens er ook naar handelen. Omzien naar de armen, omzien naar onze naaste, dienstbaar zijn aan de ander. In monumentale zinnen neemt Robinson je in haar essays mee in haar betoog. Ze construeert een soort van socialisme waarvoor zelfs Barack Obama bewondering heeft, blijkens het interview achterin De gegevenheid der dingen. De ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen is een terugkerend thema en Robinson zou het liefst het woord ‘competitie’ uit het Amerikaanse vocabulaire schrappen. Waarom?

‘Wat we in werkelijkheid tegen mensen zeggen die geen niet nader genoemde vaardigheden van technologische aard ontwikkelen, is dat ze dus geen baan zullen hebben. Dat werk wordt vervolgens uitbesteed, in het buitenland. Dus dit taalgebruik is in essentie repressief, omdat het mensen laat weten dat hun levens kwetsbaar zijn; het is geladen met niet-specifieke angst waardoor mensen… die bedoeld is om mensen het gevoel te geven dat ze maar geen vaste grond onder de voeten kunnen krijgen.’

Een hoge opvatting dus van de menselijke waardigheid, geïnspireerd door humanisme, Reformatie en Puriteiten. Zo geformuleerd klinkt het misschien wat nuffig, en dat voelt Robinson haarfijn aan. En gooit al haar intellectuele gaven in de strijd om deze opvatting te bestrijden. De mens als schepsel naar het beeld van God verdient het niet een leven in angst te leiden. En dat heeft ook, en juist, praktische consequenties voor politiek en samenleving. En ik concludeer instemmend met haar dat allereerst dat vermaledijde wapenbezit eens moet worden aangepakt. Amerikanen die zich christelijk noemen en er anders over denken, zouden in haar ogen de Bijbel beter moeten lezen.

Al lezende en denkende concludeerde  ik ook dat het wel heel intellectuele essays zijn. Over humanisme, de waardering van geesteswetenschappen, leven in angst, metafysica en andere verwante thema’s. De mens heeft in mijn ogen zijn hoge status als beelddrager van God behoorlijk aangetast door alle ellende die de mens heeft veroorzaakt. Ik had in het licht van mijn eigen interesse bijvoorbeeld graag meer willen lezen over de verbinding tussen deze hoge opvatting over de mens en de crisis op het gebied van klimaat, milieu en biodiversiteit. Deze crisis gaat ongetwijfeld een doem leggen op het leven van toekomende generaties. En legt al sinds tijden een doem op het leven van onze medeschepselen die met één bepaald noodlot te kampen hebben: dat ze niet naar het beeld van God zijn geschapen. Wij met onze hoge status kunnen de angst die dit met zich meebrengt niet straffeloos negeren. In het essay waarin Robinson ‘onze tijd’ analyseert, ontbreekt dit aspect volledig. Dit is een zijpaadje dat voorkomt uit mijn persoonlijke interesse. Wie genoten heeft van de romans van Marilynne Robinson zal zeker ook genieten van de monumentale gedachten in deze essaybundel.

De gegevenheid der dingen / Marilynne Robinson / Uitgeverij Mozaïek / paperback en e-boek