Filosoof Paul van Tongeren won in 2013 met zijn boek Leven is een kunst de Socratesbeker. Hij schreef volgens de jury ‘een waarlijk filosofisch boek. In het boek van Paul van Tongeren vinden we geen oefeningen, pasklare recepten of concrete tips om ons leven te beteren, maar een deugdethiek die ons kan verzoenen met de onvolmaaktheid van het bestaan.’ Iets van gelijke strekking kun je schrijven over zijn nieuwste boek Dankbaar, waarin hij nadenkt over de vraag of de God nodig hebben om dankbaar te zijn.
Het merkwaardige is dat in de lange geschiedenis van de filosofie bar weinig over het thema dankbaarheid is geschreven. Kennelijk was dankbaar zijn een vanzelfsprekende zaak, of had dankbaarheid een vanzelfsprekend adres: God, of ‘de Goden’. Nu is Paul van Tongeren bij uitstek een kenner van het gedachtengoed van Nietzsche, de filosoof die God dood verklaarde. Vanuit die invalshoek is de thematiek van Dankbaar goed te verklaren. Het is bovendien een mooi onderwerp, want (bijna) iedereen kent toch zo zijn gevoelens van dankbaarheid. Pas aan het eind van de twintigste eeuw wordt er in de filosofie aandacht besteed aan het thema dankbaarheid. De reden daarvan is dat filosofen meenden dat dankbaarheid bedreigd werd door de moderne cultuur. Als God uit de samenleving verdwijnt, dan verdwijnt ook de dankbaarheid, zo luidt de stelling. Paul van Tongeren zet in zijn boek Dankbaar dan ook in met het noemen van een aantal filosofen en hun gedachten over dankbaarheid.
Daarna gaat Van Tongeren in op de betekenis van het begrip dankbaarheid. Hij onderscheidt twee lagen: de eerste is de dankbaarheid tussen mensen onderling en de tweede is de dankbaarheid van de religieuze mens aan God. Blijft het begrip dankbaarheid overeind staan, ook als er geen sprake is van een interpersoonlijke uitwisseling? In een drietal hoofdstukken, grondig als altijd, beschrijft Paul van Tongeren die aspecten van dankbaarheid waarbij hij uiteindelijk uitkomt bij het begrip ‘asymmetrische verhouding’. Dat wil zeggen, je geeft je dankbaarheid niet terug aan de gever, maar door aan een andere persoon of personen, bijvoorbeeld aan de samenleving. Een leerling geeft zijn dankbaarheid niet terug aan zijn leermeester, maar aan de leerlingen waarvan hij de docent wordt. Zoiets. En daarmee kan dankbaarheid volgens Van Tongeren ook zonder de religieuze component bestaan.
Paul van Tongeren is een grondig schrijver. Hij geeft zijn lezers altijd veel mee om over na te denken, zo ook in zijn nieuwste pennenvrucht Dankbaar.
Dankbaar / Paul van Tongeren / Uitgeverij Klement / Paperback
