Christendom en antisemitisme blijken al vanaf de eerste eeuwen van onze jaartallen met elkaar verstrengeld te zijn. Begon het christendom als een joodse sekte, een fase waarin er een hoge mate van verwantschap was en van gedeelde loyaliteiten, daar groeien beide groepen in de loop van de tijd uit elkaar. En zodra het christendom dominant wordt, onder keizer Constantijn, ontstaan de eerste vormen van antisemitisme. Hoe deze dodelijke vorm van haat tot in onze tijd ook in de kerken door heeft kunnen vreten, wordt duidelijk in Christendom en antisemitisme van Bart Wallet, een kenner van het jodendom in Nederland.

Zoals gezegd, christendom en jodendom trokken in de eerste eeuwen samen op in de context van het Romeinse rijk. Er was sprake van uitwisseling van ideeën, christenen bezochten de synagoge en joden de kerk. Het was kerkvader Johannes Chrysostomos die met zijn felle preken tegen de joden als een van de eersten de basis legde voor christelijk antisemitisme. Deze woeste preker kreeg een millennium later de status van kerkleraar en op de Nederlandse pagina op Wikipedia aan hem gewijd wordt met geen woord gerept over zijn besmette blazoen. Merkwaardig eigenlijk.

Bart Wallet maakt in Christendom en antisemitisme onderscheid tussen verschillende soorten van antisemitisme: religieus, sociaal en politiek antisemitisme. Dat deze vormen in de loop van geschiedenis regelmatig door elkaar liepen, zal voor iedereen duidelijk zijn die enigszins op de hoogte is van de geschiedenis van de joden in West-Europa. Mocht je menen dat onze kerkvader van hierboven zich beperkte tot de meest ‘onschuldige’ vorm van antisemitisme, namelijk de religieuze component, dan heb je het mist. Zijn aversie tegen de joden werd naar goed gebruik omgezet in daden. Zo mochten christenen niet langer trouwen met joden of de synagoge te bezoeken. Een vorm van sociaal antisemitisme was geboren. Overigens waren niet alle kerkvaders zo anti-joods. Augustinus, de grote theoloog en filosoof, keerde zich tegen uitsluiting en tegenwerking van de joden.

Ik heb zelf altijd gemeend dat antisemitisme gelinkt moest worden aan het katholicisme van de Middeleeuwen. De voorlieden van de Reformatie hadden gebroken met het verwerpelijke bijgeloof en de valse massahysterie die om de zoveel tijd tot massaslachtingen leidde. En bovendien: was Nederland niet hét toonbeeld van tolerantie jegens minderheden? Dat valt ernstig tegen. Om de persoon van Maarten Luther kunnen we niet heen. Was hij in zijn vroege jaren nog opmerkelijk vriendelijk jegens de joden, op latere leeftijd is hij ronduit vijandig en reageert hij met dodelijk venijn. Het bloedsprookje duikt op in zijn geschriften, evenals allerlei andere baarlijke nonsens. Omdat ‘onze’ Luther geen politicus was maar theoloog, kun je zijn haatdragende taal geen politiek antisemitisme noemen, maar het lijkt er toch alleszins aan te grenzen. Dat een of andere Duitse landvorst het voorbeeld van Luther volgde en de joodse gemeenschap te verstaan gaf te vertrekken, kan niet anders dan politiek worden geduid.

Dan de Nederlandse Reformatie. De meest orthodoxe vormen die er vandaag de dag nog van resten, hebben zo hun helden, oftewel hun heiligen, die zij koesteren. Voetius bijvoorbeeld, een theoloog en hoogleraar. Of neem Jacobus Fruytier en Johannes Hoornbeeck, voorlieden van de zogenaamde Nadere Reformatie. Joden waren in hun ogen bedrieglijk, boosaardig, ziekelijk en stijfhoofdig. Je reinste sociaal antisemitisme. En opvallend: er zijn nog altijd reformatorische scholen die naar deze ‘helden’ zijn vernoemd. Dat levert mij een bittere smaak in de mond op, zeker in de wetenschap dat latere gereformeerde helden als Abraham Kuyper en Gerrit Hendrik Kersten zich niet minder rabiaat over de joden uitlieten. Sterker nog, G.H. Kersten, voorman van de SGP, was een van de Tweede Kamerleden die na de Tweede Wereldoorlog werd verbannen uit het parlement vanwege zijn kwalijke rol tijdens de bezetting. Aan Kersten wijdt Bart Wallet overigens slechts één wat mistig zinnetje. Dat had wat mij betreft iets uitgebreider gemogen, omdat Gerrit Hendrik onder orthodox-gereformeerden nog altijd wordt gezien als een held en zo ongeveer doorgaat voor een heilige.

Hadden religieus en sociaal antisemitisme in vroege eeuwen al een desastreuze uitwerking, het is de Verlichting die het moderne antisemitisme baart, de politieke variant die naarstig op zoek gaat naar ‘een oplossing voor het probleem’. Allerlei vermeende wetenschappelijke onderzoeken leverden bewijs aan dat joden niet thuis hoorden in het westen van Europa. Hoewel alle burgers gelijk waren, waren niet alle rassen gelijk. Sterker nog: sommige rassen verziekten de samenleving en hadden een uitwerking op de samenleving als ‘bacteriën in het lichaam’. Tja, schadelijke bacteriën roei je het liefst uit. Zie hier de opmaat naar de Endlösung en de legitimatie ervan. Dit soort denken was overigens niet alleen in Duitsland aanwezig. Ook in Engeland en Amerika en tal van andere landen (waar niet eigenlijk) waren antisemieten maatschappelijk actief en behoorlijk aanwezig. Dat valt buiten de scope van Christendom en antisemitisme. En omdat de focus van Bart Wallet ligt op het antisemitisme in het christendom, gaat zijn aandacht niet uit naar gelijksoortige opvattingen in de huidige politiek. Dat van die bacteriën kwam echter onlangs terug in een uitspraak van een van onze huidige Tweede Kamerleden, maar dan gericht op moslims. Over bloed en bodem gesproken (een wijze van denken dat volgens Yuval Noah Harari, auteur van Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid niets anders is dan imaginaire verbeelding waarvan ik denk: zulk denken is geen absolutisme waard).

Cynisch genoeg was de Endlösung nodig om de kerken te doen beseffen dat de houding ten opzichte van de joden moest veranderen. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog pasten zowel protestanten als katholieken hun houding aan. En toch, jodenhaat is nog altijd virulent aanwezig. De ‘verbeelde jood’ waarop menigeen in de loop van de geschiedenis zijn negatieve stereotyperingen projecteerde, is niet uit de wereld gebannen. Goed dat Bart Wallet de onverkwikkelijke geschiedenis van het antisemitisme in het christendom van de afgelopen eeuwen zo helder en begrijpelijk heeft beschreven. Bloed en bodem zijn nooit ver weg, in de moderne samenleving niet en ook niet in de kerken.

Christendom en antisemitisme / Bart Wallet / Uitgeverij Boekencentrum / paperback