Bijenboeken heb ik al meer gerecenseerd. Op de een of andere manier fascineert de bij veel mensen. Dat zal vast komen doordat elk bijenvolk op een bijzondere manier is georganiseerd. Ik heb zelfs een managementboek op de leesplank liggen waarvan de auteur zich heeft laten inspireren door bijen. Het zal ook vast komen, omdat het belang van bijen voor natuur én mensheid langzaam maar zeker steeds duidelijk wordt. En dat belang is niet gering! Zonder bijen geen bestuiving, geen bevruchting en uiteindelijk geen oogst. En dan rest ons mensen maar een schamel bestaan en wie zou daarvoor niet vrezen? Bijen dus, ontzettend belangrijk en daarom een recensie van dit gloedvolle boek: Bijen, hun leven en rol in de natuur van Noah Wilson-Rich.

Volgens evolutiebiologen was er in de prehistorie een tijd zonder bloeiende planten op aarde. Welnu, toen waren er dus ook geen bijen. Pas toen zo ongeveer honderd miljoen jaar geleden de eerste planten kleurrijke en zoetgeurende bloemen ontwikkelden, gaven sommige wespen hun vleesetende dieet op en ontwikkelden ze zich tot bijen. Vandaag de dag zijn wereldwijd zo’n twintigduizend soorten. Dat is niet mis! Deze twintigduizend kun je grofweg indelen in vier groepen: solitaire bijen, angelloze bijen, hommels en honingbijen. Het spreekt vanzelf dat de honingbij de meest bekende en meest bestudeerde soort is. Niet gek, wanneer je weet dat onze eerste voorouders honing bijzonder wisten te waarderen. Honing was de eerste zoetstof op deze wereld. Het verlangen naar honing leidde zelfs tot de eerste vormen van samenwerking tussen mensen.

In het Midden-Oosten werden drieduizend jaar geleden de eerste bijenwoningen door mensen gemaakt. In Israël, niet voor niets in de Bijbel het ‘land van melk en honing’ genoemd. Maar de Egyptenaren troefden de Israëlieten af als het gaat om bijenhouden. Grottekeningen in Egypte tonen aan dat al 2400 jaar voor Christus, en wellicht zelfs een 2600 jaar eerder, er in die contreien bijen werden gehouden. Dat waren dan wel wilde bijen die op een of andere manier werden gecultiveerd. Bijenwoningen waren nog niet uitgevonden. Overigens was bijenhouden niet voorbehouden aan oude volken rond de Middellandse Zee. Ook in Midden-Amerika hield men al ver voor onze jaartelling bijen. Angelloze bijen welteverstaan, heel andere soorten. Na de ontdekking van Amerika introduceerden Europeanen de honingbij in Amerika. Of dat nu een gelukkige ingreep was…

Bijen zijn uniek. Waarom eigenlijk? In de eerste plaats omdat de meeste bijen geen harde kaken hebben om vlees te kauwen. Ze zuigen immers nectar uit bloemen met hun speciale tong. Verder spelen bijen een vitale rol bij de bestuiving van veel bloemplanten. En vanuit menselijk perspectief speelt natuurlijk een rol dat de landbouwkundige, economische en wetenschappelijke waarde nauwelijks te overschatten valt. Zo wordt geschat dat in de Verenigde Staten de honingbij jaarlijks meer dan vijftien miljard dollar bijdraagt aan de economie. Dat is niet misselijk!

Als je dit op je in laat werken, zou je verwachten dat de mensheid iets gewetensvoller zou omgaan met de bij. Maar niets is minder waar. Hoewel we weten dat bijen een ingewikkeld systeem bezitten van interne chemische signalen door middel van hormonen, werken de meeste pesticiden juist in op die hormonale huishouding. De nadelige effecten zijn onmiskenbaar, maar er zijn maar weinig overheden die effectieve maatregelen nemen tegen zeer schadelijke pesticiden. En zoals hierboven al gezegd, op lange termijn schaden we daarmee ook het belang van de mensheid zelf. Ik heb een mislukte poging gedaan om de roman De geschiedenis van de bijen van Maja Lunde te lezen. Een van de verhaallijnen is dat van Chinezen die eind van deze eeuw leven en ongeveer twaalf uur per dag besteden aan het bestuiven van bloemen. Een emmertje stuifmeel, een bosje kippenveren en bestuiven maar. En breekt een van de arbeiders in het gezegende Communistische Rijk een tak van de fruitboom, dan komt dat vergrijp in mindering op het loon. Nou, zo’n scenario dus. Waarom ik deze roman niet heb uitgelezen, daarover kan ik helder zijn: romans waarin mannen met onrealistische feminieme trekjes worden neergezet, staan me tegen en leg ik terzijde. Overigens heb ik ook een hekel aan romans waarin vrouwen clichématige karaktertrekjes krijgen toebedeeld.

Erg tot de verbeelding spreekt het sociale leven van bijen. Bijen vertonen heel veel typen van sociaal gedrag en organisatie. Een aantal soorten is ‘eusociaal’, dat wil zeggen: het zijn dieren die leven in zeer complexe groepen. Bij deze soorten is er sprake van overlapping van opeenvolgende generaties (de eerste generatie sterft pas uit zodra de tweede uit de cocon is gekropen). Ook is er scheiding tussen voortplanting en arbeid. De meeste mensen weten al dat de koningin zorgt voor reproductie en dat de werksters zich uit de naad werken bij het verzamelen van nectar. Dat is een kenmerk van een hoog sociale samenleving. En tot slot vertonen de bijen gezamenlijke zorg voor het broed. Overigens is dat ‘eusociale’ karakter van deze bijen niet uniek. Het wordt ook aangetroffen bij mieren, termieten, sommige wespen en zelfs bij twee soorten molratten. Al dat samenleven en georganiseer staat of valt met communicatie. Dat doen bijen door te dansen. In hun dans brengen zij informatie over door middel van vibraties, geluid en geur. Kijk eens in een bijenkast. Wie weet zie je een bij een andere bij een kopstoot geven. Dat betekent: weg blijven bij een locatie. Of je bent getuige van een kwispeldans. Dat betekent dat de danser een heel geschikte locatie heeft gevonden om nectar te oogsten.

Zeer fascinerend is het boek Bijen, hun leven en rol in de natuur van Noah Wilson-Rich. Het is geen praktisch boek waarin je wordt uitgelegd hoe je bijen moet houden. Het overtuigt je wel van de bijzondere rol die bijen in de natuur vervullen. Een rol die ook voor de mensheid van het grootste belang is. Er schijnen lieden te zijn die de mensheid naar de planeet Mars willen verhuizen om de menselijke soort voor uitsterven te behoeden. Als deze plannenmakers zich nu eens op het behoud van bijen zouden storten, dan zouden die dwaze plannen niet nodig zijn. Een gezond bijenmilieu is ook een gezond mensenmilieu en is dus van het allergrootste belang. Lees dit boek en je bent direct overtuigd. Ik weet geen boek dat zo uitgebreid ingaat op het bijzondere leven van de bij. Dit gloednieuwe bijenboek is bovendien rijk en prachtig geïllustreerd. Een lust voor het oog en een verrijking voor de geest.

PS. Als ik een bijenboek bespreek, verkondig ook graag een blijde boodschap. En die is dat er tegenwoordig mengsels van inheemse bloemen verkrijgbaar zijn. Zaai eens zo’n mengsel in de tuin. Je helpt er de bijen en andere insecten enorm mee.

Bijen, hun leven en rol in de natuur / Kosmos Uitgevers / Noah Wilson-Rich / hardcover