Arctica, oftewel de Noordpool. Slechts weinigen die op de echte Noordpool hebben gestaan (hoewel ik tijdens het lezen van dit boek heb ontdekt dat er technisch gezien vijf noordpolen zijn). Poolreizigster Bernice Notenboom ondernam maar liefst drie expedities. Haar fascinatie voor de Noordpool zette haar aan tot het schrijven van een biografie van de Noordpool: Arctica. Een van de meest onbedorven plekken op aarde, één van de meest barre oorden ook. En één van de mooiste plekken op aarde. Een plek waar je verliefd op kunt raken. Van de liefde voor de Noordpool getuigt deze biografie. Maar zonder liefdesverdriet is het niet.

De Noordpool werd honderden miljoenen jaren geleden ‘geboren’ toen de continenten op drift raakten. Ze scheurden van elkaar los, kwamen uiteindelijk in de posities te liggen die wij nu kennen, inclusief de Noordpool dat geen continent is, maar een oceaan. De huidige situatie is trouwens ook slechts ‘een voorlopige’. Wetenschappers verwachten dat in een verre toekomst zich een nieuw supercontinent zal vormen, Amasia. De locatie: boven de Noordpool. Wie dan leeft, wie dan zorgt. Over ongeveer vijftig miljoen jaar is het zover…

Maar zo onverschillig kun je na het lezen van Arctica niet meer zijn als het gaat om de Noordpool. Want de vraag is hoe lang de Noordpool nog volledig bedekt zal zijn met ijs. Want dat ijs smelt in razend tempo. Nu is het zo dat de hoeveelheid ijs op en rond de Noordpool zich zo ongeveer elke 100.000 jaar uitbreidt en ook weer terugtrekt. Dat noemen we een ijstijd. Er zijn allerlei verklaringen aan te wijzen voor de regelmaat waarmee ijstijden zich voordoen. Verklaringen van geologische en kosmische aard. In de afgelopen eeuwen is er een nieuwe verklaring bijgekomen: het gedrag van de mens. En juist door dat gedrag staat het voortbestaan van een bevroren Noordpool ernstig onder druk. Kortweg komt het hier op neer: te veel CO2 in de atmosfeer leidt tot hogere temperaturen en dat leidt tot een versnelde afname van de hoeveelheid ijs. Komt bij dat het opwarmen van de Noordpool allerlei processen versnelt. De Noordpool is de airconditioner van planeet Aarde, zo lees ik in Arctica. Het sneeuwwitte ijs kaatst het zonlicht terug de ruimte in waardoor de temperatuur afneemt. Maar waar het ijs smelt en er zwart oceaanwater overblijft, daar absorbeert het zwarte oceaanwater de warmte. Dat dan ook weer versneld opwarmt, enzovoort, enzovoort.

Normaal gesproken begint het vorstseizoen op de Noordpool ergens in september. Dan zou het ijs in razend tempo moeten groeien om zes maanden later zijn maximale dikte te bereiken. Maar in 2016 was er in december minder ijs dan in september! Ik schrijf deze recensie op 6 januari en bekijk de actuele temperaturen op de Noordpool. Ik zie op de weerkaart temperaturen die dalen tot -30 en -40. Maar ik zie ook dat je dan ver boven Noorwegen moet zijn afgedwaald om je door deze temperaturen te laten teisteren. In het uiterste noorden van Noorwegen blijft de temperatuur boven nul. Dat ziet er niet goed uit.

Hoewel, het is maar net wie je daarover spreekt. In haar boek Arctica maakt Bernice Notenboom ook duidelijk dat een ijsvrije Noordpool de wereldeconomie een flinke boost zal geven. Containerschepen kunnen dan eindelijk de korte route van Europa naar Azië nemen. Van deze route droomden onze verre voorvaderen al. Grote concerns kunnen boren naar olie en gas. En er zullen nog veel meer van dit soort economische activiteiten worden ontplooid. Alles voor economische groei. Voor cynische wereldleiders klinkt een ijsvrije Noordpool als muziek in de oren.

Voor de Iñupiaq, met de Inuit de oorspronkelijke bewoners van de Noordpool, zal een ijsvrije Noordpool het einde van hun cultuur betekenen. Zij hebben zich aangepast aan een leven op het ijs en onder ijzige omstandigheden. Hoe bar dat leven is, lees je ook in Arctica. Bernice Notenboom weeft tussen de meer informatieve hoofdstukken persoonlijke verhalen over haar eigen poolexpedities. Het zijn die persoonlijke verhalen die indruk maken. Hoe kun je als nietig mensenkind over de Noordpool hoppen? Met je spullen in een slee annex kajak? En over ijs dat onder een geweldige spanning staat en ieder ogenblik kan scheuren? En dan zie ik op bladzijde 113 een foto van de dappere poolreizigster die al zwemmend een volgend ijsplateau probeert te bereiken. Bernice heeft weliswaar een survivalpak aan, maar uit haar verhaal blijkt dat haar laarzen zich met water vullen. En dat water is op de Noordpool, hoezeer die ook opwarmt, ijzig koud… Reizen op zee-ijs is oog hebben voor details die voor de Iñupiaq vanzelfsprekend zijn. Details die het verschil maken tussen leven en dood. In een ander verhaal vertelt Bernice hoe het ijs onder hun tent plots scheurt. Dat is al vervelend genoeg, maar Martin, een van de andere expeditieleden, ligt al met zijn slaapzak in het ijskoude water. Snel handelen redde hun levens. Je moet voor geen kleintje vervaard zijn om op de Noordpool te kunnen overleven.

Daarvan getuigen ook de boeiende verhalen van talloze poolexpedities in het verleden. De oude Grieken verhaalden al van ene Pytheas die rond 330 voor Christus de reis naar het verre noorden maakte. Eeuwen later ging de hertog van Abruzzi hem achterna. Erik de Rode, een Viking, ontdekte in de tiende eeuw Groenland. Onze eigen Willem Barentsz moet worden genoemd. Evenals Elisha Kent Kane en Paul Hegemann in de negentiende eeuw. Hun expedities getuigen van wilskracht en vindingrijkheid. De verhalen over hun expedities lezen als een spannend boek. Waarbij ik voor mezelf de indruk heb dat het vooral de ervaringen van Bernice Notenboom zelf zijn die deze historische verhalen spannend maken. Als moderne poolreizigers als Bernice, uitgerust met hightech instrumenten, de beste kleding en voeding, al zoveel ontberingen moeten trotseren, hoeveel te meer de poolreizigers uit een niet al te ver verleden? Lees het huiveringwekkende verhaal van Oetoetjak en zijn vrouw Manik maar eens, en je weet genoeg. Alleen de allersterksten overleven op de Noordpool…

Dat geldt ook voor dier en plant. Van sneeuwgors tot zeeleeuw, van kabeljauw tot ijsbeer, van drieteenmeeuw tot zeekoet. Om nog maar niet te spreken over het kleinste leven in de ijzige poolzee. Plankton dat wordt gegeten door krill dat wordt gegeten door grote zeezoogdieren. De vraag is natuurlijk: kan al dit leven zich tijdig aanpassen aan nieuwe klimatologische omstandigheden? Er valt te vrezen dat dit niet het geval zal zijn. Even een terzijde: als deze dieren zich niet weten aan te passen, dan merken wij dat ook in Nederland. Vogels als de rotgans, bonte strandloper, drieteenstrandloper en rosse grutto zijn voor hun broedsucces volkomen afhankelijk van de polaire omstandigheden. Als de toendra’s letterlijk van kleur verschieten, zal dat ingrijpende gevolgen hebben voor deze soorten.

Bernice Notenboom verklaart in Arctica haar liefde aan de Noordpool. Ze opent haar boek met een gloedvolle liefdesbrief. ‘Iedereen die de Noordpool dierbaar is, zou een moment in het leven moeten hebben om tijd bij jou door te brengen, om deze kracht van het ijs te ervaren en daarmee te riskeren dat je net zoals ik nooit meer dezelfde zal zijn.’

Ze sluit haar boek af in stijl, ook weer met een persoonlijke brief aan de Noordpool. Vaarwel Noordpool. ‘In Arctica kan je van alles en iedereen geïsoleerd raken, maar de etherische en tijdloze kracht van dit landschap, de eenheid van wat prachtig en ook angstaanjagend is, dringt door tot in je ziel.’ En even verderop, de afsluitende regels van haar brief: ‘Ik maak een diepe buiging naar het noorden, mijn geliefd en ijzig Arctica. Ik buig voor het dankbare moment in mijn leven, als eenvoudig bewijs van een tastbare plek op aarde die prachtig was.’

Je merkt wel, in de ogen van Bernice Notenboom is de Noordpool in gevaar. Ernstig in gevaar. Ze vond op één van haar tochten plots de restanten van stookolie in het ijs. Ze zag hoe roet van scheepsmotoren zich afzet op het ijs. Ze ziet met lede ogen hoe elk jaar minder Noordpool dicht vriest. Steeds meer water blijft open. Funest voor de Noordpool. Funest voor het kwetsbare leven ter plaatse. Funest voor de oorspronkelijke bewoners. En uiteindelijk funest voor planeet Aarde. En daarom ook liefdesverdriet in de biografie van de Noordpool. Verdriet om het dreigende verlies van zoveel moois, unieks en belangrijks.

Arctica. Een boek dat je gelezen moet hebben vind ik. Een mix van boeiende informatie en persoonlijke verhalen van iemand die met haar hele wezen met de Noordpool verbonden is. De Noordpool gaat ons allemaal aan. De Noordpool gaat de hele planeet aan. Een boek dat ook nog eens voornaam is vormgegeven: als hardcover en opgeluisterd met een groot aantal tot de verbeelding sprekende foto’s en afbeeldingen.

Arctica / Bernice Notenboom / Prometheus / als hardcover

De goede reisgidsen voor natuurliefhebbers: