Hoe communiceren vogels met elkaar?

Voor de meeste mensen geldt dat ze niet ver van huizen hoeven te gaan om communicerende vogels te ontmoeten. Misschien zitten er op je dakgoot wel een paar huismussen te tjilpen. Hoor je in het park opeens een ekster schreeuwen. Of je ziet een knobbelzwaan zijn veren uitzetten en op een soortgenoot afzwemmen. Wat gebeurt hier allemaal? En wat bedoelen die vogels ermee? Vast staat dat deze vogels communiceren. Ze zenden signalen uit die soortgenoten feilloos verstaan. We gaan de manieren waarop vogels met elkaar communiceren hieronder na:

1. Zingen

De koning van de zangvogels is wel de nachtegaal. Hoor je die zingen, dan raak je meteen onder de indruk van de welluidende, gevarieerde en verdragende klanken. Ook het riedeltje van de heggenmus mag er zijn, of wat denk je van het al even gevarieerde lied van de blauwborst? De tjiftjaf zingt zijn eigen naam, en de fitis heeft een aflopende toonladder. Al deze vormen van vogelzang hoor je bij de meeste zangvogels alleen in het voorjaar. De reden? De mannetjes willen indruk maken op de vrouwtjes. Hoe overtuigender hun zang, hoe groter de kans dat een vrouwtje ervan overtuigd raakt dat het mannetje de beste partner is om mee te paren.

Roodborstjes echter hoor je ook in het najaar zingen, en zelfs in de winter! En het winterkoninkje ook (misschien heeft deze kleine zangvogel daar zijn naam wel aan te danken). Die zijn dan echt niet bezig met het indruk maken op de vrouwtjes. Nee, de roodborsten zingen om hun territorium af te bakenen. Waag het niet om in mijn gebied te komen, betekent zijn zang. Is een andere roodborst niet onder de indruk van de zang, dan komt het op een gevecht aan. Soms op leven of dood. En weet je wat het merkwaardige is? Tijdens ijskoude nachten in de winter zoeken diezelfde ruziënde roodborsten elkaar op. Ze schuilen soms met tientallen tegelijk in een nestkastje en houden elkaar zo warm. De volgende ochtend verlaten ze het nestkastje en … beginnen ze weer te ruziën!

2. Roepen

Is het voorjaar voorbij, dan hoor je de meeste vogels niet meer zingen (op de roodborst en zo nog een paar zangvogels na dan). Je hoort ze dan wel andere geluiden maken. Meestal korte, ijle geluiden, niet heel hard. Dat noem je de roep. Vogels roepen naar elkaar om te laten weten dat ze er zijn. Zo houden ze contact met elkaar. Kijk maar eens naar het zwermpje mezen dat door je tuin raast. Ze strijken neer, doorzoeken een boom op voedsel en vliegen door naar de buren. Aldoor roepen ze naar elkaar. De eerste vliegt weg, roept, en wordt gevolgd door de andere mezen die hem volgen op zijn roep.

Soms hoor je vanuit het struikgewas ijle tonen klinken. Of ‘s nachts, als het donker is. Ook dat zijn roepsignalen van vogels die contact met elkaar onderhouden. Lijsters doen dat in de nacht. Koperwieken nog het meest. Kramsvogels, ook een lijstersoort, maken geen ijle geluiden maar wel een soort getjak.

Een ander type roep is de alarmeringsroep. Heel veel vogels hebben een alarmroep voor wanneer ze gevaar zien. Een ekster roept hard wanneer een sperwer aan komt vliegen. Ook de mussen herkennen die roep en stuiven een dichte struik in. Een kievit slaakt een kreet als een slechtvalk nadert en de hele zwerm kiest op hetzelfde moment het luchtruim. Vlaamse gaaien krijsen dat het een lieve lust is als ze een kat zien, of een havik.

3. Niet-vocale geluiden met andere lichaamsdelen

Sommige vogels kunnen ook geluid maken zonder hun keel te gebruiken. Ze zingen niet, ze roepen niet, nee ze gebruiken andere delen van hun lichaam om geluidsignalen mee te maken. Denk aan de watersnip die een geluid maakt dat lijkt op een blatende geit. Dat geluid maakt hij tijdens de baltsperiode met zijn staartveren. Ooievaars klepperen met hun snavels als ze elkaar op het nest begroeten.

En bezoek je in het voorjaar een bos of park, dan hoor je misschien de spechten roffelen. Ze zoeken een holle stam of tak uit en roffelen daar tegenaan. Soms roffelen ze ook tegen een nestkast of zelfs tegen een lantaarnpaal. De roffels klinken ver en dat is precies de bedoeling. Spechten zijn geen zangvogels en kunnen dus niet zingen. In plaats daarvan roffelen ze. Soms langdurig en ontzettend hard. De mannetjes laten zien dat ze een prima partner zijn voor een vrouwtje en ze verdedigen er hun territorium mee.

4. Kleursignalen

Een gezonde vogel zit goed in zijn vel en veren. Sterker nog: een gezonde vogel toont zijn kracht en gezondheid door een gezond verenkleed. Wat heet: een mannetje van de blauwborst zingt om te imponeren op een vrouwtje of om de andere mannetjes uit zijn territorium te weren, maar hij laat dan ook zijn intens blauwe borst zien. Dat doet hij niet voor niets! Door het tonen van zijn blauwe borst laat hij ook zien dat hij vitaal is. Een goede partner, misschien wel de beste, om mee te paren.

Koolmezen doen dat ook, maar net iets anders. Kijk maar eens naar de koolmezen in je tuin. Misschien zie je wel een koolmees met een heel brede zwarte stropdas op zijn borst. Grote kans dat dat het meest dominante mannetje in de buurt is.

Veel vogels in de tropen zijn ook fel gekleurd. Zij moeten opvallen in donkere omstandigheden en tussen het groene blad. Dat doen ze met hun felle verenkleed.

5. Lichaamsexpressie

Wil je in het voorjaar iets moois zien? Bezoek dan eens een kolonie grote sterns of visdieven. Komt één van de partners aanvliegen en landt hij of zij bij het nest, dan vouwen beide partners hun vleugels op een bepaalde manier, ze krijsen naar elkaar en: ze maken een dansje. Ook de mannetjes van de appelvink maken een aandoenlijk dansje om het vrouwtje te behagen, zoals je in het filmpje hieronder kunt zien.

Ook futen dansen op het water om de band tussen mannetje en vrouwtje te verstevigen. Ze schudden met hun koppen naar elkaar, soms hebben ze daarbij takjes en bladeren in de snavel. Soms staan ze dan ook nog eens rechtop in het water en heb je geluk, dan zie je ze zij aan zij over het water ‘lopen’. Diezelfde futen zie je een ogenblik later met de kop laag boven het water en luid roepend op een soortgenoot afzwemmen. Dit is de dreighouding van de fuut die niets anders betekent dan: wegwezen jij, uit mijn territorium!

Knobbelzwanen staan natuurlijk bekend om hun dreigende houding. Meerkoeten kunnen er ook wat van. En heb je wel eens naar scheldende scholeksters gekeken? Ze houden hun snavels naar de grond gericht en hun koppen gebogen. Zo schelden ze naar elkaar. Prachtig om te zien hoe vogels elkaar door lichaamsexpressie de liefde verklaren én hoe ze elkaar te huid vol schelden en wegjagen door een bepaalde lichaamshouding aan te meten.

Een vogel die bij uitstek bekend staat om zijn indrukwekkende lichaamsexpressie is de pauw. Als een mannetjespauw indruk wil maken, dan vouwt hij zijn enorme staart open en komen de mooiste kleuren te voorschijn. Kalkoenen hebben ook zo’n ritueel. De mannetjes van veel eenden, waaronder middelste zaagbekken, brilduikers en wintertalingen, maken stijlvolle buigingen voor de vrouwtjes om deze te interesseren voor een paarband.

Een heel andere vorm van lichaamsexpressie vertonen jonge vogels die nog gevoerd worden. Jonge boerenzwaluwen en andere zangvogels bedelen om het hardst om maar een hapje voedsel te krijgen.

6. Voedseloverdracht

Wat kun je niet beter doen om je partner te plezieren dan om een cadeautje mee te nemen. Wij zouden zeggen: een bosje bloemen of een flesje heerlijke biologische wijn. Zo werkt het ook bij sommige vogels. Visdiefjes nemen een visje mee voor hun partner om die gunstig te stemmen. Ook de mannetjes van ijsvogels bieden hun vrouwtje in de broedperiode regelmatig een visje aan. En woon je dichtbij een moerasgebied, ga dan in het voorjaar eens kijken hoe de mannetjes van de bruine kiekendief hun vrouwtjes te vriend houden. Inderdaad, ze komen aanvliegen met een prooi in de klauwen. Hoog in de lucht maken ze een looping waarbij ze prooi overgooien naar het vrouwtje die de prooi behendig vangt. Spectaculair om te zien! Ook vogels moeten soms hun best doen om hun partner te vriend te houden.

7. Geur

Dit was voor mij ook een ontdekking. Sommige vogels communiceren door geursignalen uit te zenden. Zo las ik in het boek Vogeltaal dat stormvogeltjes zich door de geur meer aangetrokken voelen door niet-verwante vogels. Sommige soorten Amerikaanse mezen voorkomen door geur dat ze per ongeluk paren met een verkeerde mezensoort die sterk op hen lijkt. En op het zuidelijk halfrond leeft de kuifalk, een zeevogel. Deze ruikt (of stinkt) naar mandarijn. Kuifalken snuffelen tijdens de paartijd in elkaar nek en weet je waarom? Hoe sterker de reuk, hoe vitaler de vogel. De vitaalste vogels zijn de beste partners om mee te paren. Zo blijkt zelfs geur bij sommige vogels een communicatie-instrument te zijn!

Maar liefst zeven manieren waarop vogels met elkaar communiceren. Werkelijk, de vogelwereld is soms heel fascinerend!