Planten en bomen lijken zo kwetsbaar. Ze kunnen zich niet verplaatsen en brengen hun hele leven op één en dezelfde plaats door. Op dit plek gebeurt het dus. Voor planten geldt dat het leven kort kan zijn. Minder dan een jaar, misschien zelfs hooguit een paar maanden. Voor bomen geldt dat veel soorten eeuwenoud kunnen worden, en de allersterkste zelfs duizenden jaren. Denk aan de olijfboom. Zo veel jaar op één plek. Hoe overleef je dat? Hoe beschermen planten zich tegen alle gevaren die hen passeren? Denk aan ziektes en aan planteneters. In dit artikel ligt ik een tipje van de sluier op.

#1. Inleiding

Even een technische uitleg over de opbouw van een plantencel. Zo’n cel is opgebouwd uit allerlei onderdelen. De celwand, de kern, het mitochondrium en zo nog een paar zaken. Een van die andere zaken is de vacuole. Dit deel is gevuld met in water opgeloste stoffen: zuren, suikers en secundaire metabolieten, een moeilijk woord voor stofwisselingsproducten. Dat zijn stoffen die overblijven nadat de cel zijn werk heeft gedaan.

#2. Antioxidanten

Veel van die secundaire metabolieten hebben een antioxidante werking. Vaak zijn dit stoffen die planten (of delen ervan) hun kleur geven: carotenoïden en anthocyanen. Planten of delen ervan kleuren oranje, rood, blauw of paars. De bekende peen of rode biet zitten dan ook vol antioxidanten. Deze antioxidanten maken schadelijke chemicaliën onklaar, omdat die de celwand zouden kunnen beschadigen. Voor ons mensen zijn die antioxidanten trouwens ook supergezond. Ze neutraliseren ook in ons lichaam ongewenste stoffen. Groente en fruit zitten vaak tjokvol antioxidanten. Vandaar dat het eten van groente en fruit zo gezond voor ons is.

#3. Zonnebrand

De zon is een factor om rekening mee te houden. Planten zetten zonlicht om in suikers, energie waar de planten van leven. De zon is dus de brenger van het leven. Maar de zon is ook een bedreiging! Zonlicht, zeker wanneer het intens is, heeft de kwalijke eigenschap cellen te beschadigen. Met al het kwade tot gevolg. Planten beschermen zich door het aanmaken van anthocyanen. Dit zijn stoffen die een overmaat aan zonnestraling absorberen. Andere planten vormen een wasachtige laag op de bladeren die het zonlicht weerkaatsen. Zo voorkomen ze dat ze oververhit raken. Planten met zo’n waslaag kun je vaak herkennen aan de dikke bladeren die grijsgroen of blauw grijs zijn.

#4. Antimicrobiële middelen

Ziekteverwekkers belagen al het leven op aarde. Het kunnen schimmels zijn, bacteriën of virussen. Planten beschermen zich hiertegen door bijvoorbeeld het aanmaken van saponinen. Dat zijn zeepachtige verbindingen die de celwand van de schimmel kapot maken. Fytoalexinen zijn andere stoffen die ziekteverwekkers te lijf gaan. Een derde optie voor de plant is om de celwand te verstevigen, zodat de rest van de plant ontoegankelijk wordt voor de ziektekiemen. Het mooie van planten is immers dat ze zich kunnen splitsen. Snij een tak af en de plant leeft gewoon verder. Hak een plant in tweeën en je hebt twee planten. Slaagt een plant erin een deel van zijn ‘lichaam’ af te sluiten tegen ziektekiemen, dan kan dat deel nog jarenlang overleven.

#5. Afweermiddelen

Komt er een geit voorbij die een struik compleet kaal vreet. Struik dood. Dat is niet best. Dan kun je de geit maar beter afstoten. Door het inzetten van aromatische afweermiddelen. Deze stoffen stoten plantenetende dieren (insecten en zoogdieren) af door hun sterke geur. Natuurlijk gif dus. Het aardige is dat wij deze geuren juist heerlijk vinden. Kruidnagel en citroen bijvoorbeeld. Maar ook een plant als munt bevat sterke afweerstoffen. Nu is het samenleven van soorten een voortdurend zoeken van nieuwe evenwichten. Heeft een plant een sterkere geur ontwikkeld die insecten afstoten, dan zullen insecten vervolgens eigenschappen ontwikkelen die de sterkere geur aankunnen. Waarna de plant in geweer komt, et cetera. De technische term voor deze afweermiddelen is: repellants.

#6. Afschrikmiddelen

Je kunt als plant natuurlijk ook je smaak aanpassen om dieren te ontmoedigen om terug te keren. Deze stoffen zijn zuur, bitter of scherp Ze hebben een astringente werking: je mond trekt ervan samen, evenals de bek van dieren. Deze stoffen geven de planten een smerige smaak.

Planten kunnen zich met afschrikmiddelen ook richten op het uitwendige van hun belagers. Met stoffen die de huid irriteren met jeuk verwekkende stoffen. De brandnetel is een bekend voorbeeld.

De technische term voor afschrikmiddelen is deterrents.

#7. Gifstoffen

Sommige planten zetten zwaar geschut in. De taxus bijvoorbeeld. Bijt een paar besjes stuk en vooral de pitjes en het vergaat je niet best. Giftige planten maken strychnine, digitaline, pyretrinen, neem, rotenon en icotine aan om hun belagers van zich af te schudden. Sommige van deze giffen zijn ook voor ons mensen fataal. Of worden gebruikt in pesticiden. Maar let op: hoe biologisch wellicht ook, het zijn en blijven gifstoffen die niet in het milieu horen. Maar eerst nog even iets over de evolutionaire wapenwedloop tussen planten en dieren.

#8. Evolutionaire wapenwedloop tussen planten en dieren

Hoe planten zich wapenen tegen herbivoren (plantenetende dieren) beschrijft meesterverteller Lucy Cooke in haar boek Wilde verhalen. Een van die verhalen gaat over de bever die, zoals iedereen wel weet, aan bomen knaagt en deze gedeeltelijk opeet. En dan schrijft ze: ‘In de natuur is een evolutionaire bewapeningswedloop gaande tussen planten en de dieren die deze opeten. uit zelfverdediging hebben de planten zich ontwikkeld tot meesters in chemische oorlogsvoering en produceren ze stofjes die variëren van een beetje bitter tot ronduit dodelijk. De herbivoren ontwikkelen op hun beurt trucjes om de schadelijke stoffen af te breken, te neutraliseren of te recyclen, wat de planten er weer toe aanzet extra gifstoffen aan te maken. En zo strijden we verder.’ (pagina 57 uit Wilde verhalen)

Bevers neutraliseren die chemische stoffen trouwens door de gifstoffen die ze binnen krijgen uit de bomen te isoleren en vervolgens te gebruiken voor hun eigen immuunsysteem.

#8. Intelligentie van planten

Modern onderzoek toont aan dat planten beschikken over een groot aantal zintuigen. Zelfs over geheugen. Hoe dat geheugen precies werkt, is nog niet bekend, maar feit is dat planten in staat zijn om te anticiperen op toekomstige gebeurtenissen. Bijvoorbeeld op de lente. Planten zijn ook in staat zich te weer te stellen tegen indringers en gevaren. Een van de mooiste boeken die ik over het wonderbaarlijke ‘gedrag’ van planten heb gelezen is Briljant groen van de Italiaanse wetenschapper Stefano Mancuso. Andere boeken die ik in dit verband aanbeveel, vind je in het overzicht hieronder.

De beste verrekijkers voor vogelaars